Нүхэрни намайгаа мэхэлбэ аа гү гэжэ хаанай хатан үбгэи-дөө этигэл ядаад, адуушан хүбүүнэй галдуулхыень хоёр ню-дөөрөө хаража абаха байна гэжэ хара һанаандаа бодоод, хун-дэ мэдүүлэнгүй мордожо абаад, утаа бааяжа байһан ой тээшэ моринойнгоо шадалаар' харайлгаба.
Адуушан хүбүүнэй тэндэ халуун хоол барижа һууха һам-баанда, хаанай хатан тэрэ айлай газаагуур унгэржэ гараша-ба. Түүдэбшын галда хатанай дүтэлжэ ерэхэтэйнь хамта, хаанай барлагууд зэмэтэй хүн гээшэмнай энэл һалхи налхин һа-муу ябадалтай һамган байба алтай гэжэ һанаад, хаанайнгаа хатаниие саб шүүрэжэ баряад, бархира бархиртарнь туудэбшэ соо хаяжархёод: "Хара һанааниинь халуун дүлэнөөр дэгдэбэ алтай, манда үлүү ажал гаргаһанайнгаа туһые үзэбэ хаш", — гэжэ хаанай барлагууд энеэлдэжэ байба.
Адуушан хубүүн арай гэжэ тэрэ айлһаан мултаржа гараад, хабшуу хадын хүнды соогуур моринойнгоо шадал соо табнлуулжа ябана. Хүрэхэ газартаа хурэжэ, дутэ ошоходонь, түүдэбшын улаан дүлэн мушхаран, арьяаг нарһанай оройдо хүрэн алдажа байба.
— Энэ юун брлооб? — гэжэ адуушан хүбүүн гайхан асууба.
— Түүдэбшын галда түрүүлжэ ерэһэн хуниие барижа абаад. галдажархёоройгты, гэжэ хаан манда хатуу шанга захиралта үгөө һэн. Бидэ тэрэ захиралтаар хаанай хатанай ту-рүүлжэ ерэмсээр, энэ түүдэбшын галда арюулжархёобди, — гэжэ барлагууд харюусаба. Н
— Ай, нохойл! Яаба хээбэ гээшэбтэ, нухэдни! Намайе ша-тааха гэһэн байгаа ха юм!~гээд, адуушан хүбүүнэй туудэбшэ тээшэ дүүлихэдэнь, барлагууд барижа:
— Нүхэр, яажа байнаш! Хоёр хуниие шатааха гэһэн захиралта угы'л! — гэжэ хорин байбад.
Барлагууд хаанда орожо:
— Хаан аба, танай захиралтые гуйсэд хусэндэнь оруулаад ерээбди, — гэбэ.
— Тиигээл һаа болоо. Ошожо байгты, — гэжэ хэлэхэтэйгээ хамта, адуушан хүбуунэй ерээд байпые обёорон хараад:
— Юу?! Худалаар бү хэлэгты! — гэжэ урагшаа даб гэбэ.
— Хаан аба, хдйрлагты! Танай захнралтын ёһоор түрүүл* жэ ерэһэн хүниие шатаажархёобди.
— Хэниие?
— Танай хатаниие.
Хаан сошопон яйһандаа гэдэргээ унан алдаад: — Үгы, ши яаламшя?! — гэжэ адуушан хубуун тээшэ шан-гаар хараадтнна.
_ үндэр турэлтэ хаан аба, хэшээгты иамайе. Харгы зам дээрэ һуудаг нэгэ гэрэй эзэн эхэнэрэйдэ хуушанай эсэгэ уб гын еһо гуримаар төөлэй хундэхэ гэжэ байһаар, нэгэ бага хожомдошобо гээшэлби. Тиигэбэшье туудэбшэ тээшэ дуулихэ-дэмни, эдэнэр барижа абабал, — гэбэ.
— Тон зуб! Хоёр хуниие шатааха гэһэн хаанай зүгпөө за-хиралта угы гэжэ хорижо, барижа абаа һэмди, — гэбэ барла-гууд.
— Тэрэ зуб, — гэжэ хаан дуугараад, унн удаан тархияа ад-хан бодолгото болон байһаар: "Бодолгогуй захиралта бу гар-гаг, боложо бай ha и эдеэ бу орхиг!" — гэжэ халаг хухы болоод, ухэдхэн унашоо гэлсэдэг юм.
62. СЭСЭН ХААН
Урда сагта Дотор Монгол, халхын монгол, Халха дурбэн аймаг эдэ бүгдэ ман-
жа хаанай мэдэл доро байһан юм.
Хаан Манжань Бээжэн хотондоо оруулжа сайлуулһан юм ха. Монголой дурбэн хаанда нэрэ соло ухын тулда. эдеэнэйн-гээ гэртэ оруулаад, заан һэльмэртээ шэрээ дүрбүүлэндэнь табиһан байха юм. Тиигээд аягын һуури һуба асаржа табихадань, хаанай бэлэг гэжэ панаад, нэгэниинь гарт" барижа маани татаба, нүгөөдэнь хүзүүндээ үлгэжэ, хаанай хайр болобо гэжэ 'һанажа һууба. Гурбадахинь үбэртөө хэжэ, бэлэг аба-баб гэжэ һанажа һууба. Эгээ залуунь гурба оройжо кольцо хээд, шэрээ дээрээ табиба.
Удан угэй домботой сай, мунгэн һууригүй аягатай сай асар-
лай.
Дээд сагай хундэнь сай аягалхадань, аягань халаад, һуу-Ригуй аягаяа табиха газараа оложо ядажа, гараа халан һууба. Хоёрдохидонь аягалхадань, гараа халаажа, үбдэг дээрээ
табяад ihyy6a.
Гурбадахинь табиха газараа оложо ядажа һууба ха. Залуу
иөөсидэнь аягалхадань, сайгаа абаад ууба. оройһон һүба дээ-
рэ. табиба.
манжа хаан энэ бүгэдыень шэнжэжэ һууна.
^айлуулжа дүүргээд: "Манай урда байрада хари холын на шан бии, дуу гардаггуй, юм", — гэбэ. тиигээд газаа гад-ду жа гарахадаа, тэдэ дурбэн тэрэ гэртэ оробо ха. Хүүнэй мэнл мҮ"льһэ саһаар хэһэн хүн һууна ха. Үбгэн ноёаиинь
гяп?эшэлжэ захалаа ха, залуу ноёниинь тойроод мэндэшэлэнгүй
"ралсаа ха.
рил??Хи1н бусажа, эдеэнэйнгээ гэртэ ороно ха. Баһа нөөхи һуу-
™даа һууба ха.
Тиихэдэнь Манжа хааниинь һураба ха:
— Тэрэ айлшантаймнай уулзажа хөөрэлдэбэ гут! Үбгэн ноёдынь:
— Угэ-хэлэхэгуй юм хаям, — гэжэ захалабад. Залуу ноё-няннь угэ тудажа абаад:
— Угэ хэлээ хамнай, таанар дуулабагуйт, — гэбэ.
— Дээдэ холын хун хамнайб, — гээ хамнай, — бусаха са-гаа үнгэршоод һуунам, — гээ хамнай.
Хабарай орой саг болоһон байба ха. Тиигээд уһа саһаар хэ-һэн хун байһаииинь багсаажа хэлэһэи байна,
Эдеэ асараба. Эдеэ асарахадаа, дээдэ захайн ноёндонь шабараар хэһэн ухэрэй толгой асаржа табиба. Удаадахи ноёндонь шабараар хэһэн гахайн толгой асаржа табиба. Гурбада-гаар ноёндонь шабараар хэһэн хониной толгой асаржа табиба. Дурбэдэхи ноёндонь шабараар хэһэн мориной толгой асаржа табиба. щ!
— Эдеэ бариит, — гэжэ айладхажа байнад. Доодо ноёниинь дээдүүлээ хараад ла һууна ха. Дээдэ ноёдынь неэхэ гэжэ уураг, шэхыень эмдэжэ һуунад ха. Залуу ноёниинь:
— Моринш дайратай гу? — гэжэ эдеэ баригшадаһаан һу-раба. Тиихэдэнь:
— Дайратай, — гэжэ хэлэбэд.
— Дайрыень аба, — гэжэ хэлэбэ ха. Дайрыень аба гэхзп| дэнь, нэгэ оньһоор неэжэ угэбэ. Тиихэдэнь амтан эдеэниинь хэрэгеэлтэеэ хуу байба ха. Тэрэ уедэ хааниинь нэрэ хайр үхэеэ багсаажа һураа ха. Эдеэлжэ дүүргэһэн хойнонь бэлэг хай-ралха үедөө, хаан дээдэ захайн ноёндо бэлэгээ үхэдөө, Түшээ-тэ хаан гэжэ нэрэ соло үгэбэ. (Түшээд лэ һууха ноён байна даа гэжэ хаан һанаа). Хоёрдохидонь бэлэгээ баряад, Сайн (һайн хун) хаан гэжэ нэрэ угэбэ. Гурбадахидань бэлэгээ уг-хэдөө, Баа ноён гэжэ нэрэ соло угэбэ. Дүрбэдэхидэнь, залуу-^ Дань Сэсэн хаан гэжэ нэрэ соло бэлэгтэйгээр угэбэ. Тэдэ бугэ-дэ бэлэгээ абаад, Монголдоо бусахаяа мордобод.
Мордоһоной хойно Манжа хаан эмээлтэй хууе эльгээбэ ха. Намнажа хусээд: Хаан иигэжэ 'һуруулба ха гэжэ хэлэ, — гэбэ.
— Үнэн худал4 хоёр хаана байдаг бэ? — гэжэ. Тэдэниинь дуугай ябана ха. Залуунь иигэжэ хэлэбэ:
— Унэн худал хоёр гээшэ хундэ байдаг юм, хоорондоо ду-рюу зайтай юм.
Тиигэжэ хэлээд, саашаа мордобод ха.
Хаандаа бусажа, тэрэ хүниинь ерэжэ, хэлэһэниинь хэлэбэ.
— Зуб лэ даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
— Шэхээрээ хазатай дуулабаш һаа, нюдөөрөө харахадаа зуб гэжэ һанаха юм ха юм даа, — гэжэ хаан хэлэбэ.
Нюдэи шэхэн хоёр дурюу зайтай байха юм.
Залуу монголой хааниие сэсэн хаан гэжэ шэнжэЬэн байха
юм:
63. ХОЕР БАЯН
Урдын урда сагта нэгэ ехэ баян хүн байгаа ха. Тэрэ баяни | малиин бэл-
шэхэдээ ара талаараа дуурэжэ, заха үзүүрын, хойто таладаа харагдажа байдаг байгаа ха. Баян хүн бардам, барлагуудтаа шэрүүн, мёри юумэ унуулхаяа хайрлажа, ябага нюсэгээр тэ-дээнээ адаһа мал даа намнадаг байгаа.
Ходо зобожо тулижа ябхадаа, хүлһэншэ ябаһан хүбүүшын хороо баяндаа бусалжа: "Амьдынш газарта үһөөгөө абаагой һаа, альбани газарта тоосоогоо абахабди", — гэжэ хэлсэдэг байгаа.
"Хундэ хортой, хартайгаар ябаһан хүндэ хараар хүртэ-дэг", — гэжэ буряад зон хэлсэдэг, муншье тиимэш байжа болоо. Тэрэ баян хэдэн һамгатаяа хамта һуугаад, үхибүүтэй боложо шадабагуй. Нэгэтэ тэрэ баянда холын нютагпаа нэгэ
баян айшаар ерэбэ., п".".".,".
Тэдэ хоёр баян бэе бэедээ бардамлаха' һанаатай. мэеэрхэл
дэнэ, шадалН эрдэмээ бэе бэедээ ф^^ШШшорд тумэр хаяжа улайлгаад, улаан "w^^^ffil байса долёоно. Тэрээнээ долеогоод иүгөө баяндаа Р Нүгөө баяниинь гартаа абан гэхэдэн, тэрэнь могии
Даран хэбтэбэ. нээн баяымши, харуу-
— Зай, эрдэмышни харабаб, хэды ига
лыш, — .гэбэ айшаар ерэһэн ЩИ асарагты, энэ хундэ
— Адаһа малымни булинь туужа ар харуулагты! — гэжэ баян бярлагууд* ц хадэн тэ,
— Адаһа малышни бултыень ^^МЩ хэтэйбши, тэдээнээ харуулыш, — '^ марта а б, — гэнэ нүгөө-
— Олон тэхэтэйб, тэдэнээ тоогынш с Дэнь.
31. Бурятские народные скаэки
— Минин олон хонид, ямаад соопоон тэхэдымни хуу ил-гаад наашан туугаад ерээрэйт, — гэбэ баян барлаг хүбүүдтээ.