— Хасуурһан хүхэ, нарһан хүхэ, тэнгэри хүхэ, уһаи хүхэ, ногоон хүхэ, — гэбэд. — Үбэлдөө хагдархай хуша хүхэ. Үбэл-дөө хүхөөр байха бурюу хүхэ. Бурюу гэжэ ногоон үбэлдөэ ходо хүхөөр байдагшымаа.
— Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ намда нэрлэжэ үгэг-ты, — гэжэ хаан тэрэ хүбүүдтэ хэлэбэ. Тэрэ хүбүүшын нэр-лэбэ.
Архиин арбан гурбан эдьхүүргэ гэжэ:
Ургажа байһан ногоонһоон, Ургажа байһан модонһоон, Хурдан морьни туруунһаан, Мэргэн хүни эрхэйһээн, Мэдэдэг хүни хэленһээн (бэшэ юумын)
абажа эдьхэһэн байна архи, — гэжэ хүбүүд хаанда хэлэбэ.
Хаан хүбүүши иимэ сэсэн мэргээр харюу хэлэжэ үгэхэдэнь ехээр баярлаад, адаһа мал, мүнгэ юумэ үгөөд табиһан юм
гэлсэнэ.
55. ҺАНААМГАЙ АХАДҮҮНЭР
Эртэ урда нэгэн сагта бэлэй. Эхэ эсэгын гурбан хүбүүд байгаа. Хамта ябадаг һэн. Нэгэ һайн cap шахамалтай байтарань, тэрээнииень гэнтэ абашаба, үгы болошобо. Гурбан ахадүүнэр:
— Сарнай яашаба гээшэб, хулгайшан, магад, абаба гү? — гэлсээд, — тэрээниие хайшан гэжэ олохо ушартай болооб, — гэжэ зүбшэлсэхэдээ:
— Таалсаад олоё, — гэлсэбэ.
— Зай, тиигэе. Таабари хэлэ, хэлэ. Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, аха хүбүүн эхилжэ хэлэбэ:
— Нэгэ хүрзэгэр хара хүн ябаба, — гэбэ. Хоёрдохи хүбүү-нвинь хэлэбэ:
— Хүрзэгэр хара тула тэрэшни боршигор нюуртай байха ёһотой. (
Гурбадахи хүбуүн хэлэбэ:
— Хүрзэгэр хара аад, боршигор нюуртай тула тэрэшни Бор-шитхо гэжэ хун гээ, шэ.
— Мун Боршитхо сарымнай хулгайлба, тэрээниие бэдэржэ олоё, — гэлсээд, гурбуулан Боршитхо гээшые бэдэржэ ябаба.
Холо газар бэдэржэ ябатарань, нэгэ хүрзэгэр — хара аад, боршигор нюуртай нэгэ хүн ябаба.
— Та, хэн гээшэбта? — гэбэ. —;
— Би Боршитхо гээшэби, — гэбэ.
— Аа, тиимэ һаа, та бидэнэй шахамал cap хулгайлһан хүн мун, — гэлсэбэ. в
Боршитхо:
— Яагаад намайе хулгайда хабаадуулаабта, — гэхэдэнь:
— Бидэнэр таабари таалсааД мэдэбэбди, — гэхэдэнь, Бор-
шитхо сэсэн үгэдэ бэрхэ байһан тула тэдэниие дүтэ уауулЩщ
гуй, торгоохо байба. Тиихэдэнь гурбан аха дүүнэр:
— Бидэнэр мэдэһэн байхабди, ши абаһан байнаш, — гэжэ Боршитхыё барижа хүлеэд, хуули яаманай газарта абаашаба.
Тэндэ ошоод:
— Энэ бидэнэй cap хулгайлһан хүн мүн тула энэ хүнһээ сарые бидэцэртэ түлүүлжэ үгөөд, энээниие хэһэлтэдэ оруул-
хые гуйнабди, — гэбэ. Боршитхо хэлэхэдээ:
— Эдэ гурбан намайе хардахан багадаад, бэеыемни хүсөөр хүлижэ, сохижо зобооһондоиь, эдэ гурбаниие хинамжада аба-
хые гуйнаб, — г гэбэ. Щщ
Заргын ноён асууба:
Таанар энэ Хүнэй хулууһаниие яагаад тодоруулаабта?
Гурбан ахадүүнэр хэлэбэ:
— Бидэ гурбуулан таабари таалсаад мэдэбэбди.
Боршитхо хэлэбэ:
— Энэ гурбан уймар тэнэгүүдһээ намайе сүлөөлөөд, эдээ-
нине хинамжада абаха ушартайт.
Заргын ноён хэлэбэ:
— Таанар маша тэнэгүүд гээшэт, таалсаад мэдэбэбди гэжэ гэмгүй хүниие барижа эндэ асарһантнай буруу ябадал гээшэ. Таанар анханай тэнэгүүд һэн тула гэмгуй орхигдохот, энэ ху-
ниие хулгайлба гэхэеэ зогсогты, тиигээд ябагты.
Гурбан ахадүүнэр:
— Бидэнэр мэдэпэн байхабди, эрхэ бэшэ энэ Боршитхо ху-
луужа абаһан байха, — гэлсээд һалангүй байба.
Тиихэдэнь ноёдууд зүбшэлдөө:
— Эдэ гурбанда юумэ нюугаад таалгуулха ушартай байна, агад мэдэхэ байгаа һаань, Боршитхыё мушхэжэ болохо байна, — гэжэ зүбшэлдөөд, тэрэ гурбан ахадүүнэрые харанхы гэр-тэ хаагаад, урда зүгтэ нэгэ үхэһэн гахай газарта булаад, баруун зугтэ нэгэ үндэгэ газарта булаад, хойто зугтэ нэгэ шэрэм тогоо газарта булаад, тэдэ гурбан хүбүүдые гаргажа асууба:
— Зай, урда зүгтэ газар доро юун байна бэ?
Гурбан хүбүүд нэгэ газарта урда урдаһаа харалсажа һуу-гаад:
— Таабари ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсэбэ.
Нэгэниинь хэлэбэ:
— Тэрэшни хүрзэгэр хара юумэ байбал, нэгэ үзүүрынь шан-тагар байха ёһотой бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хүбүүн хэлэбэ:
— Хүрзэгэр хара аад, нэгэ узүүр шантагар тула тэрэтнай
гахай гээшэ, — гэбэ.
— Зай, баруун зүгтэ юун байна бэ мэдэгты, — гэбэ.
Мүн хүбүүд гурбуулан:
— Ши хэлэ, ши хэлэ, — гэлсээд, ргэниинь хэлэхэдээ:
— Монсогор сагаан юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохн хүбүүн
хэлэбэ:
— Монсогор сагаан тула нэгэ талань хушуутай бэзэ.-* гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:
— Монсогор сагаан аад, нэгэ талань хушуутай тула тэрэ бол ундэгэн гээшэ бэзэ, — гэбэ.
— Зай, хойто зугтэ юун байна бэ? — гэбэ. Мун лэ:
— ТШи хэлэ, ши хэлэ — гэлдээд, нэгзниинь хэлэхэдээ:
— Нэгэ тунтэгэр хара юумэ байна, — гэбэ. Хоёрдохй хубуун хэлэбэ:
— Тунтэгэр хара тула нэгэ талань хонхогор байха бэзэ, — гэбэ. Гурбадахи хубуун хэлэбэ:
— Тунтэгэр хара аад, нэгэ талань хонхогор тула тэрэ бол тогоон гээшэ бэзэ, — гэбэ.
— Зай, энэ Гурбан нюуһан гурбан юумыемнай сум таажа, Ж танижа мэдэһэн тула Боршнтхо, магад, эдэнэй cap хулгайл-һан байжа боЛолтой байна; — гэжэ Боршитходо шанга хэм-^ л жээ абажа мушхэхэдэнь:
— Хулуужа абаһамни унэн байна— гэжэ хэлэбэ.
Тэрэ гурбан хүбүудтэ Боршитхоһоо сарыень тулуулээд, Боршитхые хэһэлтэдэ оруулаад, турмэдэ хааба гэдэг.
56. БОДОМЖОТОЙ ХҮБҮҮН
Нэгэ хун түрэлхидтөө айлшалжа ошоод, унажа ябаһан элжэгэеэ үүдэндэнь үяа
һэн ха. Тэрэнь алдуураад, бэлшэжэ ябашоо гэхэ. Бэдэржэ ханша хайшаа харайжа ябаһаар, харгыда ябаһан хүбүүнһээ
асууба: 1 11
— Элжэгэ хараагүй гүш?
— Ямар? Зүүн нюдэ һохор, хойто хүл дохолон, арбай та-ряатай хуушан ногоон туулмаг ганзагаланхай һэн гү?
— Мүн, мүн, эгээл тиимэ…
— Үгы, би хараагүйб, — гэжэ хүбүүн х^арюусаба.
— Юу хараагүйб гэжэ? Ши мүнөө һая зүһөөрнь хэлээ ха юмши! — гэжэ тэрэ хүн халдаба.
Тиигээд хүбүүе барижа, судьяда абаашаад, элжэгэ хулуу-гаатэжэ мэдүүлбэ.
— Намай һохор гээ гүт! Би харгыгаар ябаһан мүр хараа һэм, — гэжэ судьяда хүбүүн элирхэйлбэ. — Буруу тээхи хойто хүлөө дутуу алхадаг аад, гүнзэгыгөөр гэшхэдэггүй байхадань, дохолон гэжэ мэдээ һэм. Харгын баруун талын ногоо хирбэ-дэг байгаа. Зуун талын ногоо харадаггүй хадаа зүүн нюдэ һохор байгаа ёһотой. Модо шудархадаа, ногоон һэбэрдэһэ үлөөһэн, арбай таряа гоожуулһан байхадань, хуушан соорхой туулмагтай байгаа гэжэ мэдээ һэм, — гэбэ.
Судья эдэ бугэдые дуулаад байхадаа, элжэгэеэ алдагшые хараагаад, тэрэ хүбүүе табиһан юм.
57. АМАНДАА ААГТАЙ 'ЩШ ТАРХААС
Уряа нэгэтэ онигорхон нюдэтэй Олзой хаан ехэ ундхарай хурэхэлэ зондоо иимэ зар тунхаг тарааба: хэн минии үнэншэхөөр х>да лаар хэлэжэ шадахаб тэрээндэ би аягаар дуурэн алта Н хэб — гэпэн тунхаг байба.
Зар тунхагай дорьбоогоор Малаасагай малшвнь онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайдаа ороод: "Хаан баабай минии эсэгэдэ ута урга бии юм пэн. Тэрэ. ургаараан баабаймни ог-торгойн одоһуудые, тэнгэриин мэшэһы худхадаг юм һэн", — гэхэдэнь:
— Ай, тэрэшни даа, юухан байхаб. Минин хаан баабай
да aha а нэрэхэдээ, газаагаа һуугаад, наранһаа носоодог юм
һэн. Тиимэ ута голтой дааһатай бэлэй даа.
Тиигэжэ хэлэхэдэнь, Малаасагай малша угэ хүүргүй га-
заашалба ха.
Зар тунхагай дорьбоогоор Олёодой оёдолшо онигорхон нюдэтэй Олзой хаанайда ороод: "Хаан баабай, байза усэгэл-дэр тэнгэри Дуугарһаар, огторгойн оёдолые шуурасарань дуу-гарабал. Үдэшэ орой болосоро тэрээниие удэжэ хадхажа бай-шабалби", — гэбэ. I v
— Хари, ОлёодоЙ оёдолшомни ехэ һайн хэрэг хэжэ Оутээ-жэ ябаһан аад, ганса муусара хадхаа хаш. Тугаар үглөө хура шэдэрэн, шэдэрэн байгаа пэн, — гэбэ Олёодойео наада барин Олзой хаан. I Ц
Оёдолшо Олёодой дуугай бо^ож%газ^а^ЯЛгын тотгой-Зар тунхагай дорьбоо дуулаһаар, Таряата жалгын толгой
до, будаа хадажа байпан Таряаша Тархаас^/^н
"хос-тое" байсара абяа гарган IBBB
Онигорхон нюдэтэй Олзой".Hj "eS байсара
— Уу! Таряаша Тархаас юун торхоео шэрэжэ ерээбши? — гэжэ һураба.