суна гечдийр ду!.. Ас цкъа а дийр дац кхин харц тешалла!.. — чIагIдира Тойсума.
— «И-м хIинца, хIокху муьрехь, бакъ хила а, дера, мега кхуьнан», — ойла хилира Кериман: «Кхин зама йу — кхин эшарш оьшу… ХIинцалерачу «органашна» харц тешалла эшац — цIена бакъдерг оьшу!»
Куьг ца луш, корта ластийна, Тойсуман Iодика а йина, Керим хIинца базарехьа вахара, райкомпарте ваха шен гIуллакх доллушехь, Тойсум а цига воьдуш карийна, цуьнца кхин дIа цхьаьна ца хилархьама. Базарахь, Дала ма хьоьхху, молла Бауддин дуьхьалкхийтира Керимна. Хазахийтира вовшийн гина, маршаллаш хаьттира. Молла Бауддин дикка верстинера Казахстанехь Керимна гиначул. Хьал-де хаьттина бевллачул тIаьхьа, Керимa хаттар дира Бауддига, кIеззиг йуьстах а оьзна:
— Суна хIинца Тойсум гинера… Бакъ дуй цо ахьа шена гечдина бохург, «мара а эккхаш?»…
— Бакъ ду… Мара-м ца иккхира, бакъдерг аьлча… Тхо ара ма-хийцци, баккхий нах а балош, суна тIевеънера иза: «Гечдахьара шена… ца ваьллачу денна, нуьцкъашха тIе а дожийна, дира ша иза»… — аьлла… Баккъал а, ойла йичахь, тхуна и хан тохийтинарг и ма вацара — Сталин вар-кха… Цо и тешалла ца динехь а, тхуна, и хан хьалххехь а тоьхна йара… Харц тешаллина-м, и тIе ца вирзинехь а, кхин а карийна хир вара… Делахь а, и-м верриг а бакъ а ца во-кхи ас: и вуьззина къонаха а, бусалба а хиллехь, и харц тешалла тIе ца лоцуш, цо шена хан тухуьйтур йара. Цул тIаьхьа ша чохь мел воллу а, араваьлча а, ша-шена гергахь а, нахана гергахь а, вуьззина къонаха а, бусалба а волуш, цIенчу адаман сибатахь чекх а вер вара иза… Хьаьнг-хьаьнга а далун хIума-м дац иза… Цуьнга а и ца дан дели… Aмма и санна йолчу тIехIоьттинчу киртиго боькъу-кх нах шина декъе: цхьана агIор — йовссарш, вукху агIор — бакъдолу адамаш… Делахь а, сайна гергахь долчунна ас Тойсумна гечдина, сан чIир йац цуьнца. Шена гергахь цунна йогIу кхиэл Дала ша йер цунна… Амма… сан чIир йац цуьнца!.. ХIун хаьа, хIинца цунах эххар адам хуьлий а?… Товала тIаьхьа ма дац цкъа а!.. — вела а къежна, эсала Кериман бIаьргаш чу хьаьжира молла Баудди: «Хьуна и муха хета-м ца хаьа суна» — бохучу куьцехь… «ХIара молла-м дикка диалектик ма-хилла!» — дагатесира Керимна.
— Делахь а, и суьде вала хIинца хьан бакъо-м йара, цо xapц тешалла дарна! — элира Керима моллас хIун олу хьажа, цуьнан къамелах самукъадаьлла.
— Ас лур-м вацара и суьде, со бакъ а веш, цунна билггала хан тухург хилча а, — элира Бауддис. — Суна, мелхо а, и ша тавелла, ша мел лелийначух дохко а ваьлла, нийсачу новкъа ваьлчахь хазахо хетар дара-кх!.. Иза хIинца, адамийн суьдан кIелхьара а ваьлла… Делан суьдехь ву!.. — дог тешийна элира моллас. ХIинццалц молланех ваьшна а воцчу Кериман бIаьрг буьзира хIинца шена гинчу молла Бауддин хьекъалх а, ойланийн кIоргаллех а…
Вовшийн, маракхетта, Iодика а йеш, вовшахкъаьстира и шиъ цигахь…
Кестта — кхин доккха керла дийцар делира Эскинойхь…
Тойсуман кетIахь гала-гIожмех ловзучу шина кIанталгна гира кIайн «Волга», йан а йеъна, Тойсуман ринжехь дIахIуттуш. ТIера охьавоьссина, шляпа а тиллина, сира костюм йуьйхина волу жима къонаха хьаьккхина чувахара. Ринжех керта хьаьжначу шина кIанталгана, къилбехьа а вирзина, бердан йисттехь ламаз деш лаьттачу Тойсумна иза тIеххьашха тIевоьдуш а гира.
Делахь а, иза иштта эвхьаза чувахарх, Тойсуман цхьа гергарниг хир ву-кх аьлла, ши кIанталг, кхин дIа тидам ца беш, шаьшшиннан ловзарга йуха а дIахIоьттпра. XIapa шиъ, къовсавелла, гIовгIа айина воллучохь, дай-й цхьа тата а хезира кхарна, герзан татанах тера, йуха кестта и сира костюм йуьйхина волу стаг, меллаша ринжех ара а ваьлла, сих ца луш, шен машена а хиъна, дIа а вахара — гIалехьа боьдучу урамехьа. Ши кIанталг а, шаьшшиннан ловзар чекх а даьккхина, цIа вахара…
Iуьйранна хи эца Яьссин йисте бухабиссанчу зударшна гира циггахь, хин йистехь, тулгIеша а дашийна, Iуьллуш дакъа. Цара орца даьккхира. Схьагулбеллачу йуьртахошна девзира, багахула чопанаш а оьхуш, Iуьллу дакъа: иза Тойсум вара. «Цуьнан багах схьа къаьркъанан хьожа йеттало» а элира циггахь цхьаболчара.
Райцентре хаам бира. Цигара баьхкинчу талламхоша а, лоьраша а билгалдира: Тойсум, букъа тIехьахула, дагах а хьакхалуш, кхеттачу парабеллуман дIаьндарго вер а, веле хьалха иза дукха къаьркъа мелла хилар а. Талламбечарна, цу шина кIанта дийцинчул совнаха, кхин хIума ца хиира: йа машенан номер а, йа и сирачу костюмехь хилла жима стаг мича къомах, мила хилла а. ТIепаза вайра куьгбехкениг!..
ХIинца доллачул а халаниг дара — Тойсум дIаволла а, цуьнан тезет xIoттo а йуьртахь цуьнан гергарнаш цакарабар. Делахь а, Нохчийчохь дIаволлаза висина цхьа а велларг вац, мел гергарнаш боцуш и висарх. Лулахоша а, йуьрта къаноша а сацийра иза шайн ницкъаца дIаверзо. СагIийна жайнехь магош долу жима caгla даьккхира Тойсумна тIера: цуьнан кертара цхьа-а йолу газа йийна, дIасайийкъира шайна мискахеттачарна йуккъехь. Дакъа лийчийра, йеса дийшира. Амма хIинца и дIавуллу paгI тIекхаьчча, Эскинойра дукха йуьртахой дуьхьалбевлира: «Къаьркъа мелла велла а ву, мотт бетташ а хилла, йуьртана зуламе хилла а ву… кху йуьртан кешнашкахь вуллуьйтур вац», — аьлла. Оцу буса а латтийна и дакъа Iуьйранна дистинера… Грозный-гIала цхьамма-м хабар дахьийтина, цигара эххар схьакхечира Тойсуман вешин кIант лоруш волу Эмин. Керимна а, Тавсолтина а йукъагIерта ца лиира. Эминна эххар схьакарийра Эскинойн кешнашкахь, шайн дай дIабоьхкинчу маьIIехь, цхьа меттиг, амма цунна йуххехь дукха заманахьлера шира, чутаьIна, цхьа каш дара, и ца хьедича йуххе кхин каш доккхийла а йоцуш. Оцу ширачу коша верас а вели — цхьа, маззакъ а воьлла, къена стаг, ша и каш хьадан пурба а ца ло, цунна йуххе и «копар» воллийта ша реза а вац аьлла. Дакъа тIеттIа дистина догIура… Молла Бауддига схьакхайкхира: «ХIинца хIун де вай?» — аьлла.
— Шу бакъ лоь: и мелла хилар а, цо хьалха лелийнарш а дагалаьцча, бакъо йу шун и шайн кешнашкахь дIа ца воллийта. Амма и ламаз тIехь, къилбехьа а вирзина лаьттачохь вер а, цунна, тешнабехкаца, и ламаз тIехь лаьтташехь, тIехьашха тохар а дагалаьцча, вайн бусалба Iедалехь кху йуьртахь и дIаволла бакъо а йу шун, — шун барт хилахь. Соьга шу хоьттуш делахь, ас тадо шуна, кху кешнаш чохь шаьш иза дIа ца воллахь а, кертал арахьа, мукъна, кешнашна гергахь дIаволлар.
Наха тIелецира и хьехам. ХIинца хала дацара: йерриг харж Эмина шена тIе а лоцуш, каш а даьккхира эцца йуххерчу гуна уллохь; докъан ламазаш а дира; дIа а воьллира. Чурт догIар тIаьхьадисира: чурт дийраш, кхечу йуьрта кадаме бахна, цIахь ца хилира. Кхин цхьана дийнахь а собар дина, амма кхузахь кхин хьевала шен балхаца таро а ца хилла, Эмин