делахь, — кхечу aгIop хьовзийра коменданто шен къамел. — Дика ду делахь, хьуо ца вевзачу оьрсашна йуккъехь а, кхечу къаьмнашлахь а бан тIелаца и болх.
— Лоцур дац! Со айкх вац!
— И хIун къамел ду?! — оьгIазе схьахьаьжира капитан.
— Со коммунист, советски эпсар ву, суна бегIийла дац и тайпа гIуллакх.
— Хьуо — нохчо, спецпереселенец вуй хаьий хьуна? — тIечевхира капитан.
— Хаьа. ХIетте а, со тылехь а ца воллуш, тIеман цIергах чекхваьлла, советан майор, фронтовик ву, накъост капитан! — Iоьттира Керима комендантана, и фронтехь цахилар шена хезна хилар гойтуш.
Комендант ша волччахь хьалакхоссавелира, гай а дегош:
— Шун къомах берш массо бу йамартхой! «Фронтовик». Тхуна ца хаьа моьтту хьуна, аш тIом муха бина, тIехьахула тхайчарна тIе а йетташ. Хьо хIинца цхьа а «майор» а вац хьуна, дIахаалахь!.. Гирий хьуна и дIо араваьлларг а? «Коммунист»… Ас толлур ду хьо хIун «коммунист» ву а… — шен йуьхь а кхохкийна, вегавора комендант. — Хьо бакъ волу коммунист велахь — тIелаца! Ца лоций — хьажал дIо корехьа! — пIелг хьажийра коменданта: кертахь шарабанна йуххехь йежаш лаьттара кхел, комендантан балхара транспорт. — Цу сан кхелана нIаьнийн цамгар йу… ТIехьахула цуьнан и нIаьний дIадохуш хир ву хьо, кхийтин хьо? Нохчийн «майор»? — аьлла, йуханехьа тIехтохам а бина, тIе маьттаза «дена а диллира» коменданта Керимна.
— Хьан бакъо йац, накъост комендант, соьга цу тайпана маьттаза ле! — элира Керима.
— Бакъо йа-яц ас гойтур ду хьуна кестта! ХIинца йахийта кхузара хьайн алаша. Кхо де хан йу хьуна. Ойла а йай, вухавола. Резахилин — хьайн болх а беш Iийр ву хьо. Ца хилин — ас чувуллур ву хьо! Бахьана суна карор ду, хьуна! Вало!
Цуьнан Iодика ца йеш, ара а ваьлла, Гродековохьа схьавогIура Керим. Ойланаш кхехкара. Ша-шена реза вацара — коменданта шена аьлла «дена» цунна ша йуха цааларна. «Ма дика ду и Тавсолтина ца хууш», — дагатесира цунна. Церан хIусамна а чу ца хIуттуш, тIехвелира иза. Гродеково ша дIакхаьчча а йа Эзауга а, йа Кесире а ца дийцира цо шен комендантаца хилла кIоршаме къамел.
Амма сарахь шайн чухIоьттинчу Азрете дийцира шегга, иза ша санна фронтовик а, спецпереселенец а хиларна.
Азретна башха тамаш ца хийтира коменданта кхуьнга баьхнарг.
— И-м цара массаьрга а цкъа ишта олуш ду, хьуна… Соьга а элира… Реза ца хилча, кхин хье ца веш, Iадда а витира. Ахь ша фронтехь цахилар шена тIехтохар ца лайна цо. Вуьшта, вон стаг а вац, хьуна, и… Тхо, кад дIабоккхуш, цкъацца цхьаьна нисло… И «мат-перемат-м» даима а цуьнан багахь деца хьаьнцца а: шен зудчуьнца а, шен оцу кхелаца а, — велавелира Азрет. — Амма, вуьшта ша вон стаг вац… Цкъа, тхо молуш Iаш, ас тамаш а беш, цо хIун элира хаьий хьуна соьга: «Хьожуш хилалахь, аса и ца элира олу дац хьан, — цхьа зама йаьлча, шу махкахдахаран бахьанехь, цхьаболчу баккхийчу хьаькамийн кортош дIа ца дахахь!..» Муха хета хьуна? Со цецвелира… Йуха къамел кхечунна тIе даьккхира цо… Иза хьалха белхало-нефтяник а хилла, тIаьхьа паровозан машинист а лелла, тешаме стаг ву… Бакъдерг аьлча, фронтехь-м ца хилла. Воккха маьттазча а ву… Кедана дика лара а во. Са ма гатде ахь… Чувуллур вац, хьуна, хьо цо…
— Суна-м кхо де хан ма йилли цо.
— ХIума хир дац… тIе, мича бахьаница вуллур вара хьо цо чу?
— Бахьана-м кхуллуш а хуьлура… Иза-м царна башха хала хIума дац.
— И-м бакъ ду… Ларлуш хилар совнаха хир дац… Цара шаьш хьан хIусамна йа кабинета чу цхьа луьра хIума таса а тарло… — Хьожу-ш хила-м веза. Амма вуьшта хьоьгара дала хIума дац, — Кериман сатедан гIертара Азрет.
— Цуьнан тIаьххьарчу дешнаша, мелхо а, са карзахдаьккхира Кериман. ШозлагIчу дийнахь, Iуьйранна, Кесира балха а йахийтина, шайн чохь ша обыск йира цо: хIинцале кхеран чу цхьамма а чукхоьссиний-те цхьа а хIума — аьлла, теллира цо. Йацара. Керима сихха неIарна шолгIа догIа а нисдира. Кораш чIагIдира. Жимачу корана аьчган бой лецира. Сарахь больницехь а, дукхахболу белхахой дIабаханчул тIаьхьа, теллира шен кабинет: неIарш а, кораш а дика тIекъовлалуш дара. Жимачу корана кхузахь а аьчган бой лецира цо. Амма кхуьнан кабинета неIарна дехьа, сени чохь, лаьтташ йукъара ишкап йара, цхьацца шира папканаш, таьптарш а чохь. Ишкапахь кхуьнан а цхьа терхи йара, папканаш тIейохкуш. Теллира: кхуьнан терхи маьрша йара. Вукху терхеш тIе а хьаьжира. Уггаре бухарчу терхи тIехь а, цунна кIел а, ченах йуьзна, хетарехь цхьамма а дукхахенахь дуьйна куьг а тохаза, Iохкура: шира телефонан справочникаш, терахьийн таьптарш, профсоюзни кодекс, цхьацца ца оьшу, тишйелла книжканаш. Царна йуккъехь цIеххьашха цхьанна тIехь бIаьрг сецира Кериман: иза вукхарел стоммо йара. Мужалт бехйина, эттIа йара, кехаташ а мажделлера. Книгин цIе йуьззина ца къаьстара: «Азбука …изма». Бухахь — «I92… шо». Лакхахь авторан цIе: «Н. Бухарин». ВогIавелира Керим ша волчохь: «Цхьамма кесталгIа чутесначух тера а ма йац xIapa… Делахь а», — ойлане велира: и цхьа книга тоьар йара хIинца муьлххачу а стагана, къаьсттина — спецпереселенцана, лахарчу барамехь итт шо хан тохийта!
ДIасахьаьжира Керим: гонаха гуш цхьа а вацара. Книга а эцна, шен кабинета чу вахара. Кора дуьхьала кирхьа а оьзна, лампа а латийна, охьахиира Керим, леррина оцу книги тIе хьажа: хийла шераш дIаихнера, авторх а, цуьнан книгех а лаьцна сталинхошкара вон мел дерг хезаш. Амма цкъа а Бухаринан цхьа а книжка шен кара лаьцна а, йа гина а вацара Керим. ХIинца тидаме хьоьжура и цуьнга: «Хьан йиллина-те xIapa цига?.. Маца?.. XIapa больница йолу а ма ду, боху, ткъех сов шо… Масаний лоьраш, лазархой хийцабелла… Маццах цхьамма охьатесначохь йисина хир йу-кх»… — ойланаш керчара. Бехчалгаца ченах цIан а йина, иза йеша вуьйлира Керим. Цхьа сахьт а дIаделира. Массо хIума а кхеташ, Советан ойланехь догIуш а дара. Цхьа а, шена дуьйцуш хезначех, «бухарински гIалаташ» ца хааделира Керимна книги тIехь шен хьекъалца схьалаца. Мелхо а, таханалерачух тера, пропагандан алу йетталора схьа цуьнан могIанех.
ЦIеххьана керта вогIуш Штольц хаавелира Керимна корехула: «ХIунда веъна?.. Цо-х ца йиллиний-те xIapa эццига?.. ТIаьххьарчу деношкахь цуьнга сов дукха ма кхойкху районан коменданто… ХIунда? Йайначу говрана?.. Йа… комендантца xIapa бертавахна-те — суна тешнабехк бан?».
Керима, корера кирхьа жимма дIа а хилийна, тидам бира Штольцан: цунна тIехьа вогIуш а, йа арахьа цуьнга хьоьжуш цхьа а вацара. «Нагахь санна, xIapa книга цу метте Штольца йиллина йелахь иза хIинца сени чу хьалавер ву, ишкап чу хьажа», — ойла хилира Кериман. Штольц теббина кухни чу вахара, цига тесна йолу чIург ша схьа а йаьккхина, йуха теббина аравелира, тIома кIел хьарчийна цхьа жима ларча а эцна. «Гарехь, картолаш лачкъийна воьду», — дагатесира Керимна. И кех