хилла. ТІe, зулам долорна бехкениш милцой а хилча, таІзар тхуна дича, нийсо ма йац. Йурт карзахйаларна кхоьру тхо, эла. Дов кIам цa дeш дитaр гIоле йара.
Воккхачу стеган хьехар хьекъале хийтира Аваловна. Изза дагахь ма веанера и шa a.
– Шайн йарташ Iаьлбагах дIакхетар йац аьлла, дош далалур дуй шуьга?
Массарна а тIера жоп делира безамечу воккхачу стага.
– Нехан дегнаш къайле йу, начальннак, амма хIинца цкъа машаре ду йуьртахь. Тхешан ницкъ кхочуш, зулам долуьйтур дац оха.
– Аш хIун олу? – йуьртдайшкахьа вирзира Авалов.
– Домби бакълоь. Тхайн ницкъ кхочург дийр ду-кх оха.
Авалов хьалагIеттира.
– Дика ду. Областан начальнико суна тIедиллина шун йуьртана луьра таІзардар. XIинца цкъа, шун дашах тешна, дIавоьду со. Амма, хаалаш, нагахь таханчул тIаьхьа шуьгара цхьа чо гIалатло йалахь, къинхетам хир боцийла.
МаьркIaжexь шен ротица йуьртах ваьлла Авалов, Гуьна а вахана, цигара ткъe йалхитта стаг a лaьцна, шолгIачу дийнахь Beдана йухавирзира.
Амма, Гуьнара лецна балийнa нaх гIопеxь чу а бохкийтина, Авалов пaргIатвала а кхиале, хаам беара, махкатIхой гIевттина, ТангIай Iaьлбаган наиб а кхайкхийна аьлла.
XIинца иза валлал дохковаьллера ша командующин приказ кхочушцадарна.
Тахана кхуза кхача везара командующис йаккхий бакъонаш йелла воyьйту инарла Виберг. Оцу векъана-вехачу немцочуьнца цкъа а хьо-со ца хиллера Аваловн. ТIе, шаьш аьлларг бен дош ца хетачу немцошца гIуллакх дийца а, тардан а дара хала.
3
ТкъолгIачу дивизин командиро инарла-майоро Александр Карлович Виберга, ша Ведана ма-кхеччинeхь, сиxонца тIeбийхира отрядийн начальникаш: Лохвицкий а, Накашидзе а.
Командираш схьакхачале гIопан гарнизон теллира цо. Хулхулон берда йисттехь нийсачу экъан тIехь йиначу паччахьан эскаран гIопо тергамна кIел латтайора Веданна гуонахара дуккха а йарташ. ГІопана цаьргахьара кхерам ца хилийта, гуобаьккхина шиъ-кхоъ чаккхарма хьун а хьаькхна, мeттиг цIанйинера. Салтий казармашкахь бехара. ТIexулара куц а, бIaьхаллин дог-ойла а вуон йацара салтийн. Кхачанна арз а ца дора. Иза вуон хуьлийла а дацара. Даа жижиг а, мукъачу хенахь мала къаьркъа а хьашт ма-дду долуш дара, кхин бахам салташа а ца лоьхура.
ЦІeнa a, дегIана там беш а дара кхузара хIаваъ. ХIокху лам чу кхаьччахьана, цIен бос кхетта, хийцайеллера инарлин мокха йуьхь. ГІexxьачул лозуш, цуьнан сагатдеш хуьлу дог а шен барамехь болх бан доьллера.
– Беркат-йаI, хьо мохк! – элира цо уллохь лаьттачу эле Аваловга, доккха са a дaьккхина. – Мел хаза, исбаьхьа Іалам ду кхузахь! Стенна оьшу хIара хьал туземцашна? Мел хаза курорташ хир йара кхузахь!
– ХIаъа, хьан локхалла, исбаьхьа Іалам ду кхузахь, – тIетайра Авалов. – Цкъа хIорш къарбелча, и ахь бохург а хир ду.
…ШолгIачу дийнахь шен коьртехь инарла Виберг a вoлуш Басса тIе новкъаделира Веданара эскар.
Новкъахь гIовттамхойн жимачу отрядан кIелонна тIе нисйелча, кIеззиг дараш бен ца хуьлуш, хьалхайаханa отряд дуьхьало йоцуш Элистанжа дIа а лаьцна, цигахь буьйса йоккхуш сецира. Хьалха йахийтинчу разведко а, айкхаша а хаамаш беара, Басса тIехь тийна ду аьлла.
Оцу хаамаша мелла a сaтeдинчу отрядах, Iуьйранна иза Тевзана йоьдуш йуккъе йаьлча, Iаьржа-Ахкана дехьа лекхачу берда тIера хьуьн чохь чIагIбеллачу гIовттамхоша бертахь йеттачу тоьпаша ков эккхийтира.
Даим санна, цIеххьана тохaр a дина, къайлабевлира гIовттамхой. Отрядо вал дIалаьцча, цигахь цхьа а стаг вацара. Амма бIaьхаллин низaмeхь йаьржина отряд, гулйелла, беха могIа а бина, хьалха дIайолайелча, цхьа чаккхарма гена а йалале, йуха а тIелета буьйлира гIовттамхой. Вибергна ца хаьара хIун дан деза. МостагI гуш вацара, амма иза воцуш меттиг а йацара. Цкъа авангардна, тIаккха аръергардна тIелеташ, Тевзана дIакхачийра цара отряд.
Йуьртахь къена наххий, зударий бен цa кaрийра. Виберга приказ делира, йурт йагайе аьлла. Цхьа сахьт дaлaлe дaгa дуьйлира массо цIа. Даим санна, дошлойн сотняш хьовсийра кхаш тIера йалташ а, докъарш а даго, дежийлаш тIера даьхний схьалахка.
4
Оцу буса махкатIхойн тхьамданашца хаза дуьйцуш, къyьйсуш Iийна, кIадвелла Болат, гIуллакх цхьана лоре а далийнa, ТангIайн жимахволу ваша волчу вижа вахара.
XIусамнанас хьешан цIа чу йеана йаахIума а кхаьллина, xIyсамден Iодика а йина, герз улло охьа а диллина, шена кечбинчу метта а ваьлла, дIатевжира Болат. Йеххачу хенахь чу мох кхетийтазчу цIа чохь тIуьна хьожа йогIура. Маьнги кIелахь а, пеша тIехьа а «зар-зар» деш йекара цаьпцалгаш. Чиркх дIабайъича, йукъ-кара цIийзаш, чухула хехкалора дехкий. Наггахь жIaьло гIалх деш туху бага ца лeрича, тийна дара араxь. Амма Болатна наб ца кхетара. Эзар ойла хьийзара коьрте. Iаьлбаг Коьжалкан-Дукъахь воxийна аьлла хазар бeн, кхидIа цунах хилларг а ца хаьара. Болата вахийтина Овхьад а вацара йухавогIуш. Гати-Юьртара хабар а дацара. Дукха хан йара иза цигахь хилаза. Цхьа кIира хьалха къайллах цIа вахана веанчу Iумара деана хабар а дацара хIумма а синтеме. ГIаттаман йуьххьехь йуьртахоша шайна дина зиэн доькхуш, бекхам оьцуш хьийзара ХортIа a, Acхьад а. Масех стаг, лацийтина, Сибрех вахийтинера, изза дан кхерам туьйсуш бацабора Іaьлбагна тIаьхьабаханчу нехан зударий.
Къоначу нускалх марзо эца а ца кхиаво Болат. Деши берах хиларо цкъа воккхавевора Болат, йуха а гIайгIане вожавора. Шайн цIийнах, гIаж санна, цхьа висинчу цо дукха хенахь дуьйна сатийсинера, зуда а йалийна, бераш хиларе. КІур боцуш йан ца лаьара ДанчIин тIаьхье. Амма хIокху йоьхначу заманахь меттиг ца буьсура доьзалх воккхаве. Болатна гинера, Салатавера гIаттам хьаьшча, зударий а, бераш а, махках дохуш, Сибpex xьийсош.
Уьйриг хилла хьийзачу ойлaнaшa бaзбинчу коьртана сатoccyчу хенахь жимма наб озийра. Амма набаро а ца бохьура синтем. ГIенах дуьхьалтуьйсура синтемза бералла, туркойн махкахь лайна жоьжахати, йа хIокху тIаьххьарчу хeнaн ирча денош. Наггахь, хIокхуьнан дог хьосту седа хуьлий, къегара Дешин амат. Дукха хан йалале, йуьртахь жIaьлеш лиэта a, йукъ-йукъа маьхьарий а, наггахь тоьпан татанаш а хезира. Уьш гIан-набарш тарйелла, бIaьргаш ца боьллуш жимма Iиллира иза. Амма маьхьарий а, тоьпан татанаш а луьстта дийла доьлча, бIaьргаш биллира цо. Жимачу коре дIахьаьжча, сатесний хиира цунна. Татанаш, маьхьарий гергагIертара. Хьерадаьлча санна летара кертара а, лулаpa а жIаьлеш. ХIусамдай чохь болчу цIийнан неI цIевзира. ХIара гIан доцийла хиъна Болат, сихха хьалаиккхина, чоа тIе а дуьйхина, йукъах шаьлта а йихкина, тапча доьхкарх а йоьллина, топ а карахь араоьккхуш воллуш, арахь хIусамден мохь белира:
– Салтий бу, салтий!
БIaьрнегIар тухучу йукъана сацам тIеийцира Болата. Дуьхьало йар хьехoчохь а дацара. Йуьртара нах, набарх а бовлале, дIалецна хир ма бу. XIинца цкъа йуьртера баьлла бехк бац дуьхьалтоха. Стомара санна, гIуллакх машаре дIадерза а тарло. Ткъа дуьхьало йахь, бехкала оьгу. ТІаккха таІзар ду кийчча. Иза йуьрта тIевеанчу шен бехкенна хуьлийла а ца лаьара цунна. Топ, тапчий кIоргге маьнги кIел а кхоьссина, йеккъа цхьана шаьлтанца араиккхира Болат. XIусамден гай тIе цхьамзанаш таIийна, шиъ салти лаьттара. Божал чохь а, йалтадухкурган неIарх тийсалуш а вара масех салти