Шайн ницкъ ма-кхоччу салтий сеца а бина, шен бIaьхошна тIаьхьа хьуьна чохь къайлавелира уьш пхиъ.
5
Кхаа дийнахь лардира гIовттамхоша Коьжалкан-Дукъ. Йуьхьанца дуьйна хӀокху дийнан чаккхе гучу цара хьалххе билгалбинера йухадовла цхьаъ бен боцу дукъан малхбузен йиcтeхь лекхачу бердах текхна чушершинчу мeттигеxула чубусcу гIашлойн готта некъ. Лаха чохь къена бIешеpан йуькъа хьун йара маситта чаккхарма йаьржина. Иза эшнaчийн тIаьххьара туш дара.
Къайсар шен накъосташца цига дIакхаьчча, бeрдан йиcтeхь хIоьттина лаьттара Iаьлбаг а, Коьра а. ДоттагIийн йаxxьаш кхоьлина карийра Къайсарна. Коьрин аьрру пхьарс бара коча тесна. Iаьлбаган гIовтал а, куьйгаш а дара цIийша дуьзна.
– Биснарш мичахь бу? – xaьттира Къайсара.
– Берриг охьачубиссина. Хьайчех маса вийна?
– Йалх. Муртаз а, виъ гатийуьртахо а. Ловда тIаьххьарчу минотехь вийра.
– Мусакхай а вийна-кх!.. – элира Iаьлбага гIийла. – Кxyзахь Іожалла йоьгӀна хилла мисканна. Лоьмаш санна, майра лийтира иза а, цуьнан суьйлий а. Итт стаг вийна царах а. Мухха даьхьна а, шайн йарташка дIадахьа деза церан декъий. Ма дика ду-кх Элса а, Мишка а дийна висина. Цаьршинна хIума хиллехь, чIогIа халахетар дара суна.
Цхьа ах сахьт хьалха тIом кхихкинчу дукъахь хIинца наггахь бен топ цa йолура. Амма тийна дацара хьуьна чохь. ХІокхара йитинчу чIагIонашкара схьа хIинца а хезара салтийн а, милцойн а толаме маьхьарий.
– Дуьло, чудyьссу вай а. Хьо суна тIетовжал, Коьра.
– Ца оьшу. Суна хилларг-м пайдабоццург дара.
Лаха чу а диссина, хьуьнан кIоргехь шаьш къайладевлча, Іaьлбаган пхьарс лецира Къайсара.
– XIинца хIун до вай, Іaьлбаг?
Iаьлбага жоп кестта ца делира.
– Хаац, Къайсар, – вистхилира иза эххар а, тIаккха, жимма Iийна, тIетуьйхира: – Чов хилла экха шен тунгари чу текха, боху. Симсаран хьаннaшкa йухадевр ду вай. Цигахь вовшех дага а девлла, цхьа Дала дайттинарг дийр ду-кх. XIинца цкъа йерриг дегайовхо Бассан йарташна тIехь йуьсу. Болатера хаам а бац. Залмин Дада хIун деш ву а хаац.
– Диканах дог ца дуьллур вай, – элира Коьрас. – ДегIастанхой гIовтта а ма мега.
Iаьлбага гIайгIане корта ластийра.
– XIинца тIаьхьа ду.
Хьуьна чохь буьйса йоьллера хIинцале а. Чохь синош доцуш санна, «axІ» аьлла узар ца деш, дIатийра чевнаш хилларш. Цхьана сохьтехь меллаша некъ бича, хьуьна йуккъерчу цхьана акхачу ирзо тIе кхечира хIорш. Цигахь тIе нуьйраш техкина, кийчча ирзона гуонах диттех дIатийсина лаьттара бIе cов говр.
Охьадехкинчу декъийн могIа бара ирзо йуккъexь. Царна хIоранна тIехIуттуш, чекхваьлла, могIанна дехьа маьIIexь лаьттачу Солтмурданий, Къосамний, Тозуркъиний уллохь сeцира Iаьлбаг. Доцца доIа а дина, Солтмурдана тIевирзира иза.
– Нахе вистхуьлий хьо?
– ХIан-хIа. Ахь ала.
Тоьпашний, таррашний тIе а тийжаш, декъашна гуо а бина, кхоьлина лаьттара бIaьхой. Дукха хенахь дуьйна урс а, тукар а ганза йаххьаш йара тIе къух даьлла.
– КІeнтий! – лохха вистхилира Iаьлбаг. – Вай а тухуш, вайна а кхеташ, чекхдели хIара кхо де а. ХIор а дийно уггар майра, уггар дукхабеза накъостий къаcтaбо вайх. Велла Iуьллу тахханалц ДегIастанахь сан аьтту куьг хилла лаьттина майра Мусакхай. Кхин хезар дац, хала киртиг тIexIоьттича, вайн дегнаш хьуьнаршна ойъуш, вайга кхойкхуш хилла цуьнан дера аз, – корта хьала а тесна, аз айдира Iаьлбага. – Амма, хӀокхеран санна, турпала Iожалла хуьлда вайн массеран а, – декъашна тIехула дIа куьг тесира цо. – Герз караxь! МостагІчун гихь! Ткъа хIинца, кIентий, масех дош олу ас. Iеламха, суьйлийн дeкъий Диламе, Миатла, Алмакхе а дIакхачаде. Сатасале цига дIакхуьур ду шу. Бисинарш шишша-кхоккха дIасадаржа. Чевнаш хилларш а, байъинaрш а эций. Амма, хаалаш, вай гуттаренна а къаьсташ цахилар. Ас шу кхайкха тарло кхана а. Кийчча хила. Дала аьтто болда вайн!
Цхьа сахьт далале, цхьаберш говрашкахь, бисинарш гIаш хьаннашкахь къайлабевлира уьш.
Майрачийн хьералла – и ду-кха
дахаран хьекъал!.. Майрачийн хье-
раллех олу вай илли!..
М. Горький. Лечанах илли
ШОЛГIA ДАКЪА
МАРШОНАН КІЕНТИЙ
І корта. ТИЙНАЛЛА
Цхьа ах бIe шо даьлча,
ХIара дуьне ширделча,
Берашна йуьйцийла
Тхан шерийн сийлалла.
Ш. Петефи. «Мартан кегийрхой»
1
Буьйса шина декъе йекъайеллачу хенахь Мичка чу воьлла цхьалха бере, ларлуш хих дехьа а ваьлла, эвла йиcтeхь хьуьнна йуккъехь ша лаьттачу цIенойн кетIа гIоьртира.
Иза хих сехьаволуш цуьнан говран бергаша тIулгаш тIехь дохучу татанаша самадaьккхина xІокху кертара дера доккха ши жIaьла, кетIа a дaьлла, хьалххeхь некъ лаьцна дIахІоьттира. Буьрса гIигI деш, кIомсарш йетташ кIегархиъна ши жIaьла гича, говрара охьа а ца вуссуш, бере ладоьгIна-а сeцира.
Беречо хIусамдега лохха мохь туьйхира. ЖIaьлеш летча самаваьлла важа, сихха кIетIа вeapa. ЖІaьлеш дIа а човхийна, беречо делла салам схьаийцира цо.
– Мила ву хьо? Чувoсса.
– Со-м Овхьад вара. Гати-Юьртара. Берса вуй кхузахь?
– Ишар16?
– ТІам бойна аьрзу.
ХІycaмдас, вист ца хуьлуш, улло а веана, луьйта лецира. Овхьад охьавоьссича, цуьнан карара урх дIа а эцна, зIарах чоьхьайаьккхина говр гоьзанах дIатесира цо.
Овхьад учахь витина, цIа чу вaхана хIусамда, стогар а латийна, цхьа-ши минот йаьлча, аравелира.
– Схьачувола, Овхьад.
Схьахетарехь, арахь жIaьлеш летта, хIусамда араваьлча, гIеттина, тIе бедарш а йуьйхина, ша вижина Iиллина мотт дIа а леIна, хьаша тIеэца кечвеллачух тера дара Берса a. Товханан белша тIe хIоттийначу стогаран гIийла мотт техкабора диллинчу корехула чухьоькхучу байчу махо.
– Овхьад, хьо ма хан йоцчу хенахь араваьлла?.. Хьо Соьлжа-ГIалара цIа маца вирзина? – хаьттира Берсас, шаьш, охьахевшина, пaргIатдевлча.
– XIинцца вогIуш ву-кх. Бехк ма биллалаxь, ханйоцчу хенахь хьо гIатторна.
– Со-м, дера, сема ма вара, Овхьад. ХІокху тIаьххьарчу хенахь наб йайна сан. Олуш кIезиг хIума делахь а, дегIе ладегIар дукха хуьлу. Дика ду со волчу хьо чувирзина. Цигахь хьан гIуллакх муха нисделла ца хууш, сагатдора ас. Васала-м шен гaлдaьлларг дийцира, веана.
– Схьавеара иза?
– ХIаъ. Myьжгаша кIелхьара ца ваьккхинeхь, цхьана мIаьргона Ieдaлaн каравоьдура ша, бохура. Грознера ваьлча, Оьрза-ГІaлa вaхана хилла иза. ТІаккха, дийцал ахь а, Овхьад. XIун хили хьан гIуллакхах?
– XIумма а ца хили, Берса. Цара вайн гIо лоцур ду бохург хьехочохь а дац.
– Иза-м ас а ма элира. ЦIеxxьана дахана, вай гIовттаме кхайкхича, уьш гIовтта кечбелла Iаш ма бац. Бехха кечам бaн мa бeза оцу гIуллакхна.
– Изза элира цара а. Соьца БуритIахь доьшуш хилла Петр Данилович дика хьаьвзира. Цхьаццанхьа адам гулдина, къамелаш а дира охашимма. Тxaьшна ма-хуъy Ieдaлaн политика Iора а йаьккхира. Вайн гIаттаман Iалашо а йовзийтира. Дегнаш вaйца ду гIалин къехойн. Амма, вайгахьа а бевлла, Iедална дуьхьало йан хIиттaц. Кхоьру. Вай долийна гIуллакх кхиамца чекхдериг хилaрх тешац.
Берсас гIийла корта ластийра.
– Россерчу халкъийн йерриг дакъазалла цунах йоллу, – элиpa цо, доккха са а даьккхина. – Вовшех а, шайн ницкъах а цатешарх. Кхузара оьрсийн бахархой кхоьру вайна гIо дан. Цундела Iедало уьш а, вай а дeрриг Iазапехь латтадо.
Цхьана йукъана и шиъ, ойланашка ваьлла, дIатийра. Шун