class="p1">— Итт.
— Кхин а деша деза ахь, Нурседа! — шен йоьIан санна, цIе йаьккхира хьешо.
— Баркалла! Доьшур ду ас! — элира Нурседас.
— Йовха йу! — шляпа дIа а баьккхина, хьацарна йовлакх хьаькхира Вильяновс. ТIаккха йуха а:
— Йовха йу! — аьлла, дIатиллира шляпа.
И бен а воцуш хиларх майрайаьлла Нурседа хIинца нисса дIахьоьжура цуьнга. И воккхо стаг воллушехь, цуьнан бIаьргаш, къоначеран санна, сирла, синкъераме хьуьйсура, лер а зевне декара. Амма и луьйчуьра сецча, цуьнан бIаьргаш чу дайн IиндагIа хIуттура. Цу сохьта и тарлора Нурседина цхьана Iалашонна тIекхача сихвеллачу, амма кIеззиг гIелвеллачу некъахочух. Церан къамел сецначу минотехь, Тавсолта тIехилира Нурседина:
— ЙоI, вайх хIума хаттахьа цуьнга: цIа ца дерзор-техьа вай?
Селита а, кхин нохчий а гергахилира. Вильянов Тавсолтехьа хьаьжира:
— ХIун боху цо?
— ХIара сан да ву… нохчех лаьцна хьоьга хоттийла лаьа кхунна: цIа дерзор дуй тхо? — хоьтту цо…
Вильяновс, куьг лоцуш, Тавсолте маршалла а хаьттина, массаьргахьа а вирзина, элира:
— Билггал ала хаац суна цу хьокъехь хIинца а. Амма и тайпа гIуллакхаш толлуш ЦК-н комисси йу. Бакъду, Сталинан гIалаташ партис хIинца нисдийриг хилар! Са ма гатде! ПарггIат шайн белхаш бе!
Асархойн йаххьаш серлайевлира. Шеца болчу накъосташкахьа а вирзина, Вильяновс тIетуьйхира:
— Граждански тIамехь а нохчий, гIалгIай майрра революцигахьа летта… Суна хаьа. Кировца, Орджоникидзеца со лелла хIетахь Кавказехула.
Нах дIасахуьлуш, самукъане гIовгIа йелира: отрядан кепахь, кIайн кучамаш, сийна хечеш йуьйхина, цIечу галстукашца богIура школера пионераш, шайца хьехархо а волуш. ТIекхоччушехь, отряд саца а йина, хьалха волчу пионервожатис, казахо, салют делира:
— Пионераш! Коммунизмехьа къийса кийча хила!
— Гуттара а кийча ду! — мохь туьйхира йерриг отрядо.
Пионервожатис тIоьрмиг чуьра схьайаьккхина тилийна йоккха хьаьжкIа а, керлачу кIенан кан а кховдийра Вильяновга:
— Хьоме ЦК-н векал, тхешан школьни кха тIехь оха тхаьш кхиийначех йолу хIорш безамана хьуна ло оха!
Вильяновс маравоьллира пионер. Уьш балош йеанчу, дIанехьуо лаьттачу, церан хьехархочо йуха грузовикахь дIабигира пионераш. Вильяновн йуьхь серлайаьллера:
— Гой хьуна, накъост Аскеров, шун латта хьаьжкIашна дика хилар пионерашна а хаьа!..
Кхеран Iодика а йина, уьш шайн машенашца дIабахара Казах-Кюлехьа…
Йижарийн белхан аьтто табелира. Цул тIаьхьа Нурседа парти а ийцира…
***
Гурахь колхозан собранехь жамI деш сацийра: тIедогIучу шарахь байлаттанаш кхин а алсам аха; хьаьжкIашна кхин а цхьа бIе гектар тIетоха. Аскеров, ша волчуьра йуха а хасстоьмашлелочу бригаде хьажийра. Цуьнан метта хаьржира Луценко.
Колхозан председатель Истамбаров деша вахийтира, Довлетжановх «бастык»10 а вина. Коммунисташа парторг Керим хаьржира. Оцу собранехь дакъалаьцна Обкоман векал, гIуллакхашна резахилла, тIевеана, Нурседин а Iодика йина дIавахара…
ДАЙМЕХКАН ГIАЛАРТАШ
ТIанк-аьлла йуьзнера колхозан йоккха клуб. НеIарехь а, корашкахь а, вовшашна тIе а теIаш, лаьттара нах. ХIетте, йуххерчун садеIар а хезаш, тийна дара. Обкоман векало, чекхволуш, доггах ваьштатуьйхира трибуна тIехь шен таьптар. Москвахь чекхйаьллачу КПСС-н ХХ-чу съездах йара цо йина доклад.
— Декъалхуьлда Ленински ЦК!
— Дехийла Советан халкъ! — чуьра маьI-маьIIера кхайкхамаш хезара. Халкъо къобалдора цхьа стаг вазварх девлла зуламаш дIадахар а, Ленина хьехна Революцин бакъолла меттахIоттайар а. Кху тIаьххьарчу ткъе иттех шарахь советски адамийн дегнашкахь IаьIначу ойланашна, церан жоьпаза дисинчу хеттаршна, уьш Iаббош, жоп лора тахана съездан сацамаша. ТIараш тийча а, чуьра гIовгIа, пенех йетталуш, чу ца тарлуш, йехха цхьаьнахьахула дIаоьхура, бIаьстенан хиэ, вовшахбетташ, кег а беш, дIакхоьхьу буту ша санна.
Цигара цIа догIуш, Луценкос шеха бIаьрг таIийра Кериме:
— Шух кхаъ хьаьрча моьтту суна: шу Кавказе йухадерза мегачух тера ду.
— Ткъа шух? — нисса цуьнан йуьхьа тIе а хьожуш, йуха хаьттира Керима.
СоцунгIа а хилла, ший цIоцкъам оьгIазе ваьштадахийтира украинцо.
— И-м, дан ницкъ а ца кхаьчна, кIелдисина хилла «цуьнан», — элира Нурседас.
— ХIа… Цхьаьний тхоьга даха деза вай xIapa де даздан, — элира Керима.
— Цул а — тхан цига гIo вай, — тIевирзира Довлетжанов. — Хьан кIант а цIа веъна… Кесирина даге лазар деана а бохура…
— ДIаделира и-м… кIант цIа ма-кхеччи, хьала а гIаьттина, лелаш йу. ДIадуьйла шу, хьиэ а ца луш!
Кериммий, цуьнца Нурседий дIакъаьстира. КеримгIаьргахь, Каташ цIа веанчу баьхкина, Тавсолта а, цуьнца Селитий, Джамбул, Замий а дара. Каташах воккха кIант хиллера. Алма-Атарчу йуьртбахаман институтехь доьшуш вара иза… Жима Заретта вешех хьерчара.
Хьеший схьагулбелира. Тхьамда винчу Тавсолтас хьалхара кад айбира:
— Сталина вайн Советан куьзгана тIе тоьхна боьха Iаь, шен пхьош хьаькхна дIахьаькхинчу ХХ-чу съездана тIера! — лимонадах дуьззина тоьхна стака хьалаайира Тавсолтас, Луценко велакъежира:
— Оццул безчу кеда чу чIогIо кочалла хIунда ца йоьттира ахьа?
— Вичахьана тIадам ца мелла, — Тавсолтас шен некха тIе куьг диллира. — Сайн дагахь кху кедан цхьаннен а, цкъа а ца дина сий до-кх ас!
— Бакъ боху! Бакъ боху! — мIера буьххьехь забаре наьрсан гижу кховдийра цуьнга тIекхалла Довлетжановс. Кегийчарна паргIато йитархьама, жимма а Iийна, Каташца къамел дина, Кесирин дехарца Селитий, Нурседий цаьргахь йитина, Тавсолта, хье ца луш, Джамбуллий, Замий а эцна, цIа вахара.
Довлетжанов Нурседегахьа вирзира:
— Балха тIехь сирла богучу вайн седанна тIера! — цунна а боьттира чагIаран кад. Нурседа йишига хьаьжира:
— Мегар дуй?
— Хетта а хоьттий ахь!.. Хьайн дас мелларг мала… хьо ца Iалахь!
Шиммо а лимонад мелира.
— Молодец! Молодец! Бакълоь! — Довлетжановн йуьхь йекхаелира. — Зударшна ца оьшу… Тхуна а шортта хир!.. Амма дезаш-м оха а ца муьйлу-кхи xIapa…
— Дицдаларна кхоьруш дохку-кх, — забаре тIетуьйхира Луценкос.
Массо бара сакъералуш…
Кестта йижарий дIабахара.
Шийтта долуш, дIабуьйхира хьеший…
* * *
Iуьйранна Тавсолтега а, кхечу мухIажаршка а комендатуре кхайкхира. Чохь вара тохарлерра коменданттий, цуьнан керла гIоьнчий. Ший а цхьана басахь — хьаьрса, цIоцкъамаш а кIайн, ший а ченан басахь хорма йуьйхина, ший а, ченаша буьзнарш санна, цхьатера.
— ХIоккхуза куьг таIаде… тIаьххьара! — цIаза-пIелган йахйинчу мIераца кехата тIехь сиз даьхьира коменданта. — Комендатура кхин хир йац!
— ХIокху кхойтта шарахь хIинца дуьххьара дог а догIуш таIадо-кх ас куьг! — къоламан йуьхьиг кагйира Тавсолтас.
Гонахарнаш бийлабелира.
— Ткъа цIа маца дохуьйту тхо? — коменданте хьаьжира Тавсолта.
— И суна хаац. И билгал дац хIинца а… Ма сиха ву хьо, воккха стаг… Нисдан а, кечдан а дезарш дукха хир ду, хьуна, хIинца а, — шен хьаьрса цIоцкъамаш хьалатесара коменданта. — ПаргIат а даьхна, кхузахь дита а там бу, — тIетуьйхира цо.
— ХIинца кхузахь со сецо-м хала, хьаха, хир вара шуна, — корта ластийра Тавсолтас…
Шайн цIенна гергакхаьчча, кхин а сихло говр санна, комендатураш дIайаьхначул тIаьхьа кхин а чIогIа карзахйевлира Тавсолтин ойланаш — цIехьа! Цу ойланаша дIалаьцна меллаша воьдура иза тахана колхозан бешехьа. Беша дIакхачале, некъа тIера а ваьлла, нисса малхбузехьа ша-шах дIаоьхуш карийра цунна ша, цхьа жимо гу Iалашо а лаьцна. ТIекхечира. Раздаьллачу чуртах тера, шен астагIчу кога тIе а таьIна, гу тIехь лаьттира иза, малхбузехьа вогIавелла, меттах ца хьовш. Винчу мехкан сибаташ ма-хуьллу нуьцкъаша шен