цунна… ХIинццалц и ца ваьхьнехь а дийца, хIинца таро а ма йара цуьнан», — бохура шен дагахь Керима. Керимна, коьрта долчунна, хьалхара хаа луург дара: «Цу къизачу муьрехь, эзарнашца бехк боцу нах а, шаьш вовшийн а цара хIаллакдечу деношкахь, НКВД-хой шайн ойла муха хилла-те, уьш тешаш а хиллий-те шаьш хIетахь лелочух?»…
ХIусамнанас Идрисов гIалитIе лоьрана тIе вахна ву а аьлла, вухавирзира Керим…
ЛАТТА
ДIауьдура денош… Iуьйрре, дена йуург а лой, ши йиша цхьаьний балха йоьдура, ши бер школе а кхетош. Йуха цхьаъ балхара а йолий, хан ма-кхеччи, уьш школера цIа даладора, дуза а дой, йа итт шо кхаьчначу Джамбулан Iуналлехь дуьтий, йа лулахойх тешадой, йухайогIура, вукхунна кхалла хIума а йахьаш. Цкъацца, йуург а йицлуш, маьркIаженга а болура болх. Йай хьегIара гIелйелла меженаш, амма, кIеззиг садоIIушехь, къоначу дегIо йуха а дIаозавора Iеминчу балха. Лаьттаца долу гергарло, цунах куьйгаш деттар доггах марзделлера йижаршна.
Цунах ойла а ца йеш, хIинццалц тидамза хьешна xIapa Iаьржа латта хIинца кхечу сибатехь хетара шинне а. Лаьтто латтош хиллера дуьнен чохь мел дерг, дуьненна мел оьшург. ТIаьхь-тIаьхьа тIеттIа гучудуьйлара йижаршна цуьнца дохку тамаше хIуманаш. Цуьнан Iаьржачу бага кхоьссина буьртиг лера, амма йухабоьрзура бIозза дебий. Шен хама бинчун пусар деш, дист хуьлуш дацахь а, шена дечух кхеташ, хьекъале хетара хIинца латта. Цуьнан бос а, хьалха санна, массанхьа а цхьана тайппана сингаттаме ца хеташ, мелхо а, шен-шен меттахь шатайпа хийцалуш, шеран xIopa муьрехь а кхечу куьцехь гора.
Нахаро бал харцийначохь, аьлха санна, и къегаш дайча, схьа а эцна, керайуккъехь хьен дог догIура. Дерриг аьхна, дIадийна а даьлла, иза Iаь а гIуьттуш, малхехь, Iаьржо лепаш гича, йоккхачу садаIа дIатевжинчу, беркатечу гомашах тарлора Нурседина. Гурахь шен беркат адамашна дIа а доькъий, иза, дерриг дерзина а долий, эсала схьахьаьжча, Селитина тарлора цхьаволчу, йуьхьан бос Iаьржачу, амма, шех нахана даьллачу диканах воккхавеш, сирла велакъежинчу стагах. Iай и дерриг а лай кIел а дахана, гIap ийна дIатийча, чIогIа тарлора шинне а, кIайн юргIа тIе а тесна, садаIа дIатевжинчу, туьйранахь вуьйцучу цхьана воккхачу, дог дикачу нартах. Хьалха санна, мотт боцуш а ца хетара и хIинца: иза даима а саццанза луьйра шена тIехь болх бечаьрга аз доцчу, хезаш боцчу, амма церан дегнаш шех кхуьучу маттахь. Цунна оьшург, цуьнга ма-хьаьжжи, хаьара иза дезачарна, бIаьргашна а хезара, йаздинарг санна. Йешча а ца кхачало, дахаран бух боцу книжка хетара латта. Адамашна дика мел дерг Iамош, церан амал а собаре кхуьуьйтуш, нийсон чам а царна бовзуьйтуш, адамийн оьздангаллин Iу хиллера латта.
«Дуьнен тIехь мел долчун диканан нана — латта, да — болх бу», — бохучу, учебник тIерачу кицанах а хIинцца буххера кхеттера ший а йиша. ХIинца, дерриге кхин мел долчел а тамаше хетара шайн когашна кIелхьара шаьш бен доцуш хьоьшу Iаьржа нана-латта. Маьрша а, могуш а волуш, цуьнца вахар, цуьнца болх бар хиллера бакъдолу ирс. Цундела дог а догIуш бора цара шайн болх. Церан йаттайелла йаххьаш кхиинчу кIен басахь йогура малхехь. Шайн болх хала а бу, бах а ло, олий, цкъа а ца Iаьткъара царна…
Тавсолтин болх-м, иштта бах а ца лора. Тахана а хьалххе ваьлла парггIатчу боларехь вухавогIура иза. Гуьйренан де мело деанера. Колхозан правленига нисвелча, гIовгIa хезира. Чувирзира.
— И хIун ду? — хаьттира цо неIаре гIертачу къеначу казахе.
— Лулара «Интымак» колхоз вайчух туху. Цигарнаш а бу баьхкина.
— A-а… — кхийтира Тавсолта, — и дийр ду бохуш, хезнера.
Ший а, чу ца волуш, сени чохь ладоьгIуш лаьттара. Цхьанакхеттачу правленис сацийра: вовшахтоьхна йоккхайинчу колхозан цIе «Джамбул» йитар. ТIаккха дийцира тIейогIучу бIаьста кхин ши бIе гектар байлаттанаш ахарх лаьцна.
Ирахь латта кIордийна, Тавсолта неIарх чухьаьжира. Къамел дан хьалагIаьттира Нурседа. Да неIарал арахьа сецира, йоI къамелах ца йохо.
— ХIинца ши колхоз вовшахтоьхча, вайн декхарш кхузза совдовлу. Шиннах цхьаъ йан а ца оьшура, цунах пайда шозза бен ца балахьара. Вайн даьхни дебор кхузза алсамдаккха деза. Докъар кечдаран план дикка лакхайала декхар ду. Ас цхьа гIуллакх тадо вайна, докъар кечдаран бригада стам а йина, цуьнан план кхузза сов йаккхар а, тIе, цу бригадина и докъаран йалташ дер тIедиллар а. Газеташа а тадо, Украинехь, Кавказехь санна, алссам хьаьжкIаш йер. Уьш докъарна а тоьлу. Оцу байн латтанех, мекхана хьажийнчун эха тIехь а, мекхан меттана, хьаьжкIаш йен йеза!
Чохь гIовгIа йелира. Нурседа охьахиира. Аскеровс дуьхьало йира:
— Мукх хьалххе дуьйна карабирзина… и тхан латтанаш тIехь зеделла йалта ду. Дика хьекъа иза xIop шарахь а. Дохнана дика докъар а долу цунах. ХьаьжкIаш кхузахь муха хир хаац. Мелхо а, вай декхарийлахь ду мукх буьйн меттигаш кхин а шорйан. Оцо бен вайн докъаран бух кхачамболлуш чIагIбийр бац…
— Ткъа хьуна хаьий, иза-х радиос а дуьйцу! Цхьана гектара тIера хьаьжкIаш буьртигахь оьзча, мекхал шозза а, цкъацца кхузза а сов хуьлийла? — ша Iаччуьра йукъакхоьссира Нурседас.
Хьажайуккъе шад а хIоттийна, Аскеров чугIоьртира:
— Тхан латтанаш тIехь ца хуьлу иштта… xIapa Украина а, йа…, хьуна ма-хаъара, Кавказ а йац!
Нурседина хаьара, ша хIинца йистхилахь, дов хир дуйла. Цо собаре элира:
— Докъарх жоп лучу хьуна-х хаа ма дезара и.
— Хьо йара тхуна хьехаза йиснарг!.. «Радиос дуьйцу»… Латта довза деза цкъа хьалха!.. Лакхайала гIерта хир йу хьо… «Новатор»!
— Вайн колхозан гIуллакх лакхадалийта-м гIерта… цхьаболчу «лакхарчийн» хIуьттаренна! — ца Iиелира Нурседа.
— ТIехйаьлла хьо хIинца!
— ХIинца бен тIе а ца кхаьчна… коьрта долчунна! Правленис къастор ду! — Нурседа тешна йара ша бохург нийса хиларх.
— ЧIогIа хьаьжкIаш дагайоьхна-кх хIокхунна! — эккхийтира цхьамма.
— Ца кхета хьо? Ша гайта гIертий и-м, хIинца хьаьжкIийн «мода» йолу дела, — бIаьца йира Аскеровс накъосте.
Нурседа IадIийра. Колхозан агрономо Лутценкоссий, парторго Довлетжановссий, кхин шиммой къобалдира Нурседас аьлларг, амма колхозан хьалхенча Истамбаров Уали а, правленин кхин ши член а, тIе Албастов Керим а царах кхетта, уьш совбевлира.
— Нийса-м дац сацийнехь а! — элира Нурседас.
— Ахь хIун дей, хьайна лаахь: шун звенона йеллачу ткъе пхеа гектара тIе хьаьжкIаш йе, — ца вешаш велакъежира Аскеров. — Гайта тхуна, шайн уьш муха хуьлу!
— Йе-те! — тIетайра Истамбаров а.
— Йуьйр а йу, гойтур а ду! — уллорчу Кериме дIа а ца хьожуш, арайелира Нурседа. Тавсолта, схьа а кхетта, йоIаца цIа вогIура. ТIаьхьакхиира Керим а.
— Хьо, мукъна, хIунда велира цаьргахьа… хьаьжкIаш толар хьайна хуъушехь?
— Нурседа! Кхузарчу лаьттан хьал вайна, баккъал а, ца хаьа! ХьаьжкIаш кхузахь лелийна а ма йац. ЦIеххьана уьш ца хилахь? Бехке вай дийр ду…
— ТIех ларвелларг — тIаьхьависина… Ас гойтур ду шуна и-м, бIаьста ма-йелли!
— Гайта ахь! И бакъо йели хьуна, — Керим дIакъаьстира.
— ЙоI, хьайн бала боцчу ма кхийда!.. Хьайн декъа тIехь дика болх а