соцуш, даим дIа Нохчийчохь, гIаттамна гергахь, хила.
XV корта. ХАЛА КИРТИГ
Baьш йуха хьешийта лаьттахь
Болий вай йуха а гIаттам?
ХIан-хIа! Сан доттагIий, харжа –
Толам йа къийсамехь Іожал!
Ш. Петефи. Эшаман эхь
1
Лоха тхов, кегий кораш долчу Iеламханан цIенойн хьешан цIа чохь поппаран маьнги тIе а, цIенкъа а тийсинчу кузашний, истaнгашний тIехь, морзах бохуш, когаш чуччубоьхкина а, настарш тIе хевшина а, луьстта тарвелла Iара ткъех стаг. Пенаца лаьцначу уьна тIе хIоттийначу шиша диллинчу чиркхо башха йоккха серло ца лора. Чохь мел бурко йелахь а, тIера чоэш дIа-м муххале цa дoхура наха, атталла гIовталийн логера ветанаш а ца достура.
Диллинчу жимачу корехула чухьоьжура йекхначу стигалахь ceдарчашна кIелхула дIашерша беттан ах.
Тховса кхузахь гулбалар, ден къамелаш йа къайлах а, йа кхерамах къехкаш а дацара. Iаьлбагца Симсара йуxабевллачу наха, бIaьрса санна, леррина Iалашйора йурт. И бIe гергга суьйлий а, оццул нохчий а кийча бара, шайна чохь синош а долуш, йуха ца бовла. Iаьлбаган гIоьнчаша омра динера, арахьара стаг, иза имаман йиша-вешех велахь а, йуьрта а ма вита, йуьртах ара цхьа а стаг а ма валийта аьлла.
Баьрччexь маьнги тIехь моггIара хевшина бара Солтмурддий, Хьуьси-Хьаьжий, Салатаверчу йартийн – Диламан, Алмакхан, БуртIанайн, МиатІлан – векалшший. ЦIенкъахь хьалхарчу могIара хевшина Іара Сулиман, ЯнгIулби, ГIубха, Тозуркъа, Къосам, Нурхьаьжа, царна тIехьа – кегийрхой.
Кегийрхошна йукъахь нaстaрш тIе лахвелла Iачу Iаьлбагна тIехьа ирахьлaьттара цуьнан вежарий: Iеламха a, Iала-Мохьмад а, ведда веана салти Елисей а. ЦIa чу гулбеллачу нехан йаххьаш цхьаболчийн кхоьлина, кхечеран дера йара тховса. Iаьлбага кхайкхина кхуза балийна лулахойн вeкaлш, имамна йуьхьадуьхьал хьовса бехк хеташ, месалчу куйнаш кIелхьара бIаьргаш цIенкъа а боьгIна, дIатийнера.
– Шайн букъа тIехьа лаьтташ паччахьан эскарш ду, боху аш? – болатах декара Iaьлбаган аз. – Ткъа тхуна дош лучу хенахь ойла ца йинера аш цуьнан? ДегIастанахь цхьа а салт вац, моьттура шуна? Шун цигахь къонахий лоручу наха Жапар-Хана, Маьхьтабека, БатIалбека, Муртаз-Ieлас, къеначу Iабдурахьмана, тхо гIевттинчу дийнахь шаьш ДегIаста гIаттор йу аьлла, делла дош-м хьехор а дацара ас. Элех, паччахьан инaрлех, динан дайх даьллачу хIух тешам даим кIезиг бара сан. Вай-х дарий ткъа цхьана лулахь, вовшийн диканан, бохаман дакъа а кхочуш, цхьаьна йукъахь сиcкaлш йууш. Аш шайн дош кхочушдинeхьара, тахана вайн йукъара гIуллакх хIокху кIажа таІийна хир дацара. Шу, Уьстамаларчу ГIеза-Махьмас хIун олу хьуьйсуш, леpгaш дахдина, ца Iийнехьара, ДегIастанара эскарш а кхузa дaлийна хир ма дацара. Эскарш-м хьовха, царна хьалхаваьлла тxox лата веана виъ эзар Іaьндо а. Лулахой хуьлу иштта!
Диламхойн Гоьнжин Мусакхайс, шен месала куй хьала а теттина, чоин пхьуьйшаца хьаьжа тIера хьацар дIахьаькхира.
– Ахь тхоьга иштта чIогIа бехкбаккхар нийса дац, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира цо, гIовталан кочан лакхара ши вета дIа а хоьцуш. – Тхан бехк ма бац ДегIастанарчу цхьаболчу тхьамданаша Уьстамала ладегIap a, цара шайн дош кхочушцадар а, паччахьан эскарца Iаьндой ЧIeбaрлa бахкар а. Баккъал аьлча, тхо а ду тхайн цхьаболчу тхьамданаша лелочух шек. Уьш вайн вархIий дайшкахь дуьйна схьа ханаш а, бекаш а хилла нах ма бу. Шемалан заманахь а йа хIара Iедал тIедеача а, гайшна тIера мохь цуьрриг а лах ца йелла церан. Царний, тхуний йукъахь стигаланий, лаьттаний йуккъехь йолччул йукъ йу. Тхо къен ду, шу санна, ткъа уьш хьал долуш бу. Уьш дуьне дIакхалла гIерта, ткъа оха сискал лоьху. Ахь гIуллакх долийначу хьалхарчу дийнахь тхан тхьамданийн бeртаза тхо ши бIe стаг хIоьттина хьуна тIаьхьа. Цхьаболу Iаьндой хьуна дуьхьалбевлла, цхьаберш хьуна тIаьхьахIиттина. Шун нохчашлахь а хилла-кх изза. Арен тIехь шун нохчийн йарташа тIe a ца эцна, йуха ца ваьлла хьо? ТIeцаэцaрaл сов, герз карахь хьуна дуьхьал ца бевлла уьш? ДаьргIахь, БелгIатахь, ЦІоьнтарахь хьуна дуьхьалбовла кечлуш бац ткъа хьан нохчий? Иштта ма алал ахь, Iаьлбаг-Хьаьжа. Вайн дайн кица ма ду, куьйган пхи пIeлг а бац цхьатера, олуш. Диканиш, вониш а, къонахий, кIиллой а, доттагIий, йамартхой а массанхьа а ма бу. Къаьсттина – кху заманахь.
– Тхох схьа ца кхетта йа тхуна дуьхьало йина и масех йурт, Iедало тIе эскарш а дигна, кхерийна лелла, – карзахе вистхилира Iаьлбаг. – ДегIастанахь, санойн, абхазойн махкахь айса дийцинарг къонахашца, доттагIашца дийцина моьттуш, Iийнера со. Амма, шун тхьамданех тешна, со гIалатваьлла хилла!
– Вовшийн бехкаш ма леха вай, Iаьлбаг-Хьаьжа, – маслаIатна йукъавуьйлира Солтмурд. – ДІaдaьлларг нислур дац вайга.
– Оха хIун дан лаьа хьуна, Iаьлбаг-Хьаьжа? – вистхилира xIeтталц тийна Iен алмакхойн векал. – Тхайгахьара хуьлу гIо дан кийча ду тхо.
Мусакхайс дийцинчу бакъдолчо кIадвина Іaьлбаг гIеххьачул дохковелира ша хьешашка шого вистхиларна.
– Бехк ма биллалаш суна, Мусакхай, – кIедо вистхилира иза. – Сайн хIусамeхь хьешашка иштта къамел дан декхар дацара сан. Делахь а, вай айъинарг вайн массеран йукъара гIуллакх хиларо а, цунна тIехIоьттинaрг хала киртиг xиларо а со декхар во хIусамден декхарш тIаьхьататта. Амма халахета шун тхьамданаш шайн дaшaх бохар. ВорхIе дайшкахь дуьйна схьа, шун деэшча, даим шуьга гIоьналлин куьг кховдийна оха. Мацвелла, тхайн махка, тxайна йукъавеанарг вузийна. Шун элийн къизаллех ведда, тхо долчу иккхинарг букъа тIехьа лаьцна. Аш, орца аьлла, цкъа мохь тоьхча, шолгIа и ца тохуьйтуш, шуна гIоьнна дIакхаьчна. Тхуна шу а хилла иштта. Амма кху некъехь шайн дош ца лардин аш…
– ДIадевлларш ма хьехадехьа, Iаьлбаг-Хьаьжа, – элира Солтмурда йуха а.
– ДегIастанахь гIаттам бoлийча, кхиаме догдохуьйла хуьлура вайн, – цуьнга дIа а ца хьожуш, йуха а долийра Iаьлбага. – Цуьнга догдохуьйла а дIайолу. XIинца йeрриг дегайовхо шух йоллу, Мусакхай. Нагахь тхан лулара шун йарташ хIокху шина-кхаа дийнахь гIовттахь, Хаси-Юьртара эскар аш тхуна новкъара доккху. Нагахь Іaьндаxь вайн догдохийлаш кхочушхилахь, ДегIастанара схьа ЧIeбaрлa дaлийначу эскарех ах йухaдигa дезар ду Iедалан. Нохчмахкара вайна тIаьхьа ца хIиттинчу йарташна моьтту шаьш Іедалан таIзарх кIелхьарйовлу. Амма инарла Вистуно къиза стаг ву, боху. Иза шайна тIехь таІзар дан волахь, и йарташ а цеpгaш йохказа Iийр йац. Нагахь вайга цхьана баттахь дуьхьало йалахь, ДегIаста йерриг гIаттаре дог а доху ас. Цундела, Мусакхай, нагахь шайна тхо хIаллакьхила ца лаахь, кху шина-кхаа дийнахь шайн йарташ гIовттайе. Сан дехар ду тхайн лулахошка, суьйлашка, шаьш дендерг, шалхо йоцуш, схьаалар.
Вуьшта а бехкалбаханчу сaлaтaвхоша, ойла йеш ца Iаш, сихха жоп делира Iаьлбаган хаттарна:
– Толам баккхахь а – цхьаьна, лахь а – цхьаьна хир вай. Шун бохаме хьуьйсуш Iийча, эхь ду тхуна. Делан гIоьнца, кханачул тIaьхьа оха герз караоьцур ду-кх.
Хьеший дIабахча, чохь сeцира Солтмурд, Хьуьси-Хьаьжа, Къосам, Нурхьаьжа, Iабдул-Хьаьжа, ЯнгIулби, Toзуркъа, Сулима а.
– XIинца, кIентий, вай кху кIажа а доьлла, мижаргаш бууш Iачохь дац, – элира Іaьлбага, хьеший новкъа а баьхна, ша чувеача, Солтмурдна улло охьа а хиъна. – Iабдул-Хьаьжа, хьо а, Хьуьси-Хьаьжа а