Амiля ўздрыганулася ад чалавечага слова. Яна ўзяла на рукi дзiця i вынесла на двор.
- Гуляй, сынок, гуляй сабе.
- Ты пойдзеш? - запытала дзiця.
- Пайду, сынок.
- Чаму ты пойдзеш?
Яна панесла яго да варот i там паставiла на зямлю.
- Не iдзi, мама.
- Я прыйду... Бяжы ў хату, сынок.
У полi вецер плыў па засевах, жыта шаптала.
Праз узгорак Амiля выйшла да лесу. На самым узгорку пад ветрам прыпынiлася азiрнуцца. Высыхала пад нагамi раса. Вецер мяў i трапаў адзежу.
Яна ўзняла галаву, штосьцi незнаёмае дагэтуль нараджалася з думак пра Бушмара. I як хмары перад навальнiцай збiралася ўсё больш i запаноўвала ў чалавеку. Бушмар стаяў як жывы ў яе вачах з ссунутымi брывамi, нездаволены, упарты...
Першы раз у жыццi ў яе сцiснулiся губы. Гэта было толькi лёгкае дрыжанне iх.
Яна адна была на ўзгорку, перад сцяною лесу, постаць яе ўзвышалася над аўсамi i жытам. Вецер абвяваў яе, i галава яе была ўзнята.
Шпаркаю звычайнаю сваёю хадою яна ўвайшла ў лес.
ХII
Чалавеку цяжка перарабiцца адразу. Можна думаць i гаварыць iначай, а сам чалавек доўга будзе ранейшым. Так, як ляцяць кожны год, абы толькi замакрэе веснавы снег, гусi над Бушмаравай сялiбай, так, як адлятаюць яны над гэтымi ж лясамi назад, абы толькi пацямнее ад старасцi на ржышчы белае павуцiнне, - гэтак сваiмi дарогамi будзе хадзiць чалавек, пакуль увесь узыдзе на дарогi iншыя.
У той дзень, калi вярнулася Амiля пасля ўтрапення свайго ў Бушмараў дом, яна ажыла была дзеля iншай сваёй дзейнасцi, жывучы на свеце. Яна, як Бушмар прыйшоў толькi ў хату, пад поўдзень пачала выгаворваць яму ўсё, што сабралася ў яе; гаварыла яму i пра сябе i пра яго.
- ...Ты пануры, ты цяжкi, i з табою цяжка, але ты можаш з'iначыцца. Толькi скажы мне раз назаўсёды, што я для цябе i цi патрэбна я табе. Калi ты знявiдзеў мяне, дык годзе папрокамi ўсякiмi мучыць мяне, а выганi мяне з хаты. Тады я ведаць буду! Калi ж ты сам не ведаеш, што я для цябе, дык слухай - я застануся з табою... Нам не кепска будзе жыць... У нас будзе дзiцё, тваё дзiцё... а маё дзiцё цяжкiм для цябе не будзе. Я зраблю тут усё ў нашым доме так, што нiчога лiшняга i непатрэбнага для нас не будзе, усё будзе добра i табе i мне. Толькi не будзь воўкам для мяне, а калi iнакшым быць не можаш, дык - скажы мне, не маўчы - нашто я табе? Ты скажы... Ты не маўчы больш, але скажы тое, што трэба. Без папрокаў скажы... Тады лепш будзе ўсё...
Яна гаварыла доўга. Ён спачатку маўчаў з новым прасветленым нейкiм тварам, як ад якой трывожнай i важнай навiны, пасля якой прыкра яму стала, але ж ён даслухаць хацеў да канца. Усё маўчаў, нiводнага разу не глянуў на яе.
- Чаго ты? - сказаў ён раптам.
- Што?
- Што з табою зрабiлася? Дзе ты была?
Яна глядзела на яго.
- Дзе ты была? Чаму ты гэтакая?
- Дома была.
- Дзе дома?
- У Андрэя была. Сына свайго глядзець хадзiла. Сын у мяне ёсць, ведаеш?.. Той самы, пра якога ты ўчора дапытваўся, ад каго ён, той самы, мой сын. Ты чуеш пра майго сына?
Ён сцiснуў зубы, але на гэта змоўчаў. Толькi глянуў на яе. I раптам здзiўленне нейкае засвяцiлася ў яго вачах.
- Дык от я цябе пытаю, ты павiнен сказаць мне.
- Я не ведаю, што ты хочаш, каб я табе сказаў.
- Я кагадзе гаварыла табе што.
- Я табе нiчога не рабiў кепскага.
- А вечарам учора, ты забыўся?
- Я цябе не бiў.
- Канешне бiць?! - а што ты гаварыў мне! Ты памятаеш, што ты гаварыў мне?
- Я табе гаварыў праўду.
- Праўду? Гэта твая праўда?
Ён зноў узняў на яе вочы. Ён нiколi не бачыў яшчэ яе гэтакаю. Нi адна жанчына нiколi не гаварыла яшчэ з iм гэтак. Ён маўчаў, здзiўлены.
- Што ж ты маўчыш?
- Што табе гаварыць?
- Ты лепей сам ведаеш.
Пасля доўгай маўчанкi свае яна пачула яго пануры голас:
- Тое прайшло.
Ён пачаў заiкацца.
- Што прайшло?
- Што было ўчора вечарам.
Больш ён маўчаў. Яна адышлася ў чыстую хату, старалася разагнаць сваю ўзбуджанасць, сваё ўтрапенне. Ён доўга сядзеў, успёршыся локцямi на стол, пакуль яна не ўвайшла. Цяпер спакайнейшаю здавалася, штучна нават усмiхнулася, калi падышла да стала:
- Усё прайшло, што было?
I памаўчаўшы:
- Ты праўду кажаш мне?
Села з iм поплеч. Зноў штучна - не было яшчэ прычыны для шчырасцi хмурна ўсмiхнулася i сама ж адразу прагнала з твару гэтую непатрэбную ўсмешку. Так сядзелi яны, i яна каля яго рабiлася ўжо той самай ранейшай Амiляй.
ХIII
Людзi жылi тут павольным жыццём, спрадвечным, цiхiм... Людское жыццё было, як жыццё гэтага поля навокал i гэтых лясоў. Кожны год зямля мяняла ўсё твар свой, але праз год яна была той жа самай. I гэта трымала людзей пад нейкаю ўладаю.
Кожную восень над гэтым полем i лясамi адляталi жоравы i гусi. Тады людзi глядзелi на гэты свой радасны сум, думалi свае няхiтрыя рэчы, падоўгу стаялi i ўглядалiся ў гэтых адвечных падарожнiкаў, якiя ведаюць толькi сваю, гэтую адвечную дарогу, але дарога гэтая здавалася людзям незвычайнаю i вольнаю. Можа, людзi зайздросцiлi гэтай птушынай волi, можа, яны чулi ў гэты час тое сваё адвечнае iмкненне, што жыве ў iх, у глыбiнi пад нявольнiцкiмi путамi гаспадарскай клапатлiвасцi.
Так iшло тут жыццё зямлi i людзей на ёй.
Калi Бушмар служыў яшчэ ў войску, ён нудзеў па гэтым жыццi. Тут быў для яго цэнтр свету. Гэта ён тады чуў больш, як цяпер. Цяпер толькi жыў, больш, можа, як хто тут заклапочаны ўпартым сваiм змаганнем з зямлёй. Ён папрабаваў быў выкарчоўваць падлесную неўрадлiвую i дагэтуль граду, але не даў рады. Так у яго гэта засталося, толькi ў думках - от нешта такое прыйдзе, пара гэтакая, калi неяк гэта ў яго зробiцца, ён сам пра гэта пастараецца, тады будзе нешта iншае... Такое чаканне ўсё было ў чалавека, пакуль ён ладзiў i ладзiў удала, што пакiнуў яму бацька.
Гэтакае ж чаканне было i ва ўсiх. Бушмаравы вясковыя суседзi спрадвеку мучылiся на сваёй зямлi, яна была цяжкаю, але яе было мала. Людзi думалi каб яе было больш, яна была б лягчэйшай.
З вялiкаю радасцю людзi пачалi рэзаць яе, адрэзваць сабе, дзе толькi льга было. Суседнiя ад вёскi хутары адразу паменшылiся. Вяскоўцы ўрэзалi сабе зямлi i з княжацкага маёнтка. Зямлi хапiла, яе стала даволi, але яна стала яшчэ цяжэйшаю. Таму яе яшчэ ўсё было мала.
Трэба было рабiць з зямлёю штосьцi зусiм iншае.
У гэты ж час Бушмар узнявiдзеў Андрэя. Андрэй тады пачаў арудаваць над зямлёю. Тады, калi Бушмар быў яшчэ ў войску, Андрэй першы падаў быў думку пра тое, за што стары Вiнцэнты назваў быў яго ў Бушмара гадам.
Людзi не любiлi Бушмара, i ён не любiў людзей. Ён быў звераваты з натуры сваёй i, яшчэ з бацькам жывучы, прывык адмяжоўвацца заўсёды ад усiх.
Ужо ў тую ноч, калi варочаўся Бушмар дадому з войска, ён, ступiўшы на сваю зямлю, адчуў быў сумную трывогу, але пасля гэта прайшло, ён як бы не заўважаў цi стараўся не заўважаць таго, што навокал яго рабiлася.
Але ў глыбiнi яго душы з гэтага расло страшнае пачуццё. Можа, яно павялiчвалася з таго, што гэтак неспадзявана i гэтакаю блiзкаю стала да яго Андрэева сястра. Амiля сама заўважала гэта, i гэта яе мучыла. Яна не магла дзеля Бушмара сцурацца брата, - там было ўсё роднае, з малых дзён блiзкае i знаёмае. Там было i праходзiла ўсё, чым поўнiлася аж дагэтуль жыццё. Там былi i радасцi i гора. Таму ва ўсе цяперашнiя горкiя хвiлiны свае яна заўсёды была там. I да Бушмара ж яна была прывязана вялiкаю i страшнаю цяпер для яе прычынаю. Яна цяпер пакутавала страшна. Ей хацелася расказаць каму пра гэта, але каму? А Бушмар? У наступныя ж днi пасля той шалёнай ночы Амiля зноў стала ад яго плакаць. Ён рабiўся больш усё жорсткiм, хоць часамi находзiла на яго нейкае прасвятленне, аднак жа гэта была толькi слабая праява чалавечага пачуцця, якое i ў яго недзе драмала. Амiля бачыла - гэта не ёсць блiзкасць яго да яе, блiзкасць таго Лявона, якi ў першыя днi быў для яе ўсiм.
Тая навала, якую прарочыў Вiнцэнты, упарта насядала на Бушмара. Чым больш наблiжалася восень, тым шырэй iшлi гаворкi пра гэта i ўсё больш адбiралi ў Бушмара гаспадарскi спакой.
Лета тады было гарачае, сухое. Гэтакага лета нiколi не ведала Амiля. Штосьцi чорнае, страшнае стаяла перад ёю. Гэта было няведанне страшнага далейшага, роспач, якi к канцу лета стаў з'яўляцца кожны дзень на доўгiя хвiлiны разам з пакутнымi думкамi. Бушмар быў бязлiтасным. Яна ўжо не пытала больш, завошта ён знявiдзеў яе. Гэтага не трэба было пытаць. На гэта ён не сказаў бы нiчога. Ён сам, можа, жахнуўся б, каб мог уразумець, што гэта ж ён сапраўды страшна знявiдзеў яе. Непатрэбнасць тут Амiлi панавала ў яго над усiм. Яна была звязана праз Андрэя з той навалаю, што iшла разам з восенню.
За лета Амiля напакутавалася ў полi. Бушмар прынаймаў на поле людзей; яму было ўжо страшна, што Амiля тут сярод iх за гаспадыню. Людзi не ведалi гэтага, нiхто нi пра што не думаў, але Бушмару здавалася ўсё пра людскiя думкi. Ён стаў ужо думаць пра свае справы. Раней думак было ў яго мала, думаць ён не прывык.
Лета канчалася сухiмi днямi, Амiля не прыкмячала больш росных ранiц, цiхiх адвячоркаў. Усё стала няважным, другарадным. Цяпер сапраўды яна ўсё больш рабiлася ў Бушмаравай хаце наймiчкай.
Гаварыць з Бушмарам яна пакiдала, а Бушмар i пагатоў маўчаў.