Читать интересную книгу Лявон Бушмар (на белорусском языке) - Кузьма Черный

Выходзячы з двара, Бушмар нiчога не сказаў Галене. Яна з плачам правяла яго за лес, а ён нават не азiрнуўся. Гэта яе не ўкалола. Яна як бы чакала гэтага i ведала, што iначай з Бушмарам нельга.

Галена хутка разумець стала Бушмара. За кароткi час навучылася пазнаваць яна ўсю звераватую простасць яго характару. Яна сэрцам пазнавала ўсю яго чалавечую ўрачыстасць i прыгнечанасць. I застаўшыся адна, яна адразу зразумела, што гаварыла Бушмарава маўклiвасць на адвiтаннi i ссунутыя бровы. I яна стала берагчы тое абяцанне, якое дала б Бушмару, каб той не маўчаннем, а словамi развiтаўся з ёю. Яна адразу стала такою, што нiкому i на думку не ўзбягала мець якiя-небудзь iнтарэсы на Бушмаравым хутары. Не было Бушмара, не прадавалася тут i насенная канюшына. Толькi праз месяцаў два зайшоў быў сюды як бы ненарокам Вiнцэнты. Тады ўжо ў яго пачала фармавацца цвёрдая думка ажанiць дзе-небудзь малодшага сына i разам з iм перабрацца куды-небудзь так, каб дажыць свой век самому сабе панам. Жыццё гнала яго з уласнай хаты, ад слядоў былога. Цяпер ужо ён ненавiдзеў Бушмара гэтак, як i Амiлiнага брата: адзiн быў ворагам, якi не паддаваўся, а другi - якi наступаў.

Галена адразу i не чакала нiякiх вестак ад мужа. Яна разумела яго навылёт. I праўда, што Бушмар маўчаў месяцаў мо з тры, а пасля загаварыў раптам, адно за адным пайшлi ад яго лiсты: "глядзi сябе добра", "пiльнуй сябе ў сваёй хаце", "трымай усё, як мага, не збывай нiчога, а я доўга тут не буду..." Хтосьцi малапiсьменны, мусiць, допраўскi Бушмараў таварыш, выпiсваў прывiтаннi, пажаданнi, iмкненнi Бушмаравай душы, але Галена пазнала Бушмара толькi ў словах пра гаспадарскi набытак, пра "пiльнаванне сябе ў хаце". За гэтымi словамi i жыла Бушмарава душа, якая для Галены была яснаю i вядомаю i якая не патрабавала для выказванняў шматслоўя. Галена разгадала: поўны нечаканым утрапеннем, прыглушаны бядою, Бушмар спачатку не думаў нi пра што. Як бы ўсё ўжо было скончана, больш ужо нiчога не трэба на свеце чалавеку, але пасля з'яўляцца пачала абыкласць, незвычайнае стала набываць адзнакi звычайнасцi, i тады зноў чалавек стаяў на зямным грунце.

III

У хутарской адзiноце Галена нарадзiла сына. У той самы дзень Бушмараў брат ледзьве ўспеў прывесцi сваю жонку, а праз якi дзень Галена пачала брацца за работу.

Братава жонка паехала. Гэтай Бушмаравай раднi Галена не любiла.

Бушмараў сын удаўся ўвесь у матку. Бацькаўскi быў толькi колер вачэй. Гэта гаварылi ўсе, хто бачыў яго, а паглядзець на малога падыходзiлi людзi пад Галену, калi яна выносiла яго ў лес i за лес. Яна несла яго скрозь паўз сцяну лесу, думала толькi пра яго i гэтым адцягвала непатрэбны клопат свой ад непазбыўнага бязладдзя ў хаце. Бо як ты нi глядзi i нi клапацiся, аднымi рукамi нiчога не парадзiш. Як яна спачатку нi разрывалася за работаю i клопатам, усё роўна не ўтрымала парадку. Усё было не дагледжана, параскiдана. I яна прыняла гэта з лёгкiм сэрцам. У яе з'яўляцца пачала нуда па людзях, таму яе гэтак часта i цягнула за лес, а тады якраз адбылiся вялiкiя змены навокал. Бушмару пакiнулi толькi сялiбу i зямлi па норме на душу. На гэты бок лесу было ўжо калектыўнае поле. Яно цiснула сялiбу немiласэрна. Тады Галена першы раз за ўвесь час напiсала Бушмару праўду пра гаспадарку.

У тыя часы Вiнцэнты трапятаўся як падсмалены. Мусiць, дапякло чалавеку добра, калi не цураўся ўзяць на сынаву шыю Бушмарава дзiцянё, але пасля апошняга таго прыходу да Галены ён асеў як знясiлены. Ён толькi шаптацца пачаў з людзьмi i вохкаць.

Тады была трэцяя восень, як адышла Амiля з хутара. Пра Амiлю Бушмар нiколi не гаварыў Галене, яна i не дапытвалася, ведала толькi тое, што пачула была тады на Бушмаравым судзе.

Несучы малога паўз лес, яна бачыла людзей на полi. На яе прыглядалiся здалёк, як бы ненарокам падыходзiлi блiжэй. Яна сама пайшла да ўсiх. Дзiцянё разглядалi доўга, спачувалi, што яна адна з iм. Галена пагаварыла з людзьмi i пайшла назад. Гэта было пасля апошняга здарэння з Вiнцэнтым. Восень у той дзень прачнулася пагодлiваю, цвiлi паўз лес верасы, беразняк увесь зiхацеў ад сонца i лiсця. Лясы дыхалi спакоем, сумная радасць поўнiла iх. У бяздум'i Галена ўвайшла ў лес, на сваю дарогу. I тады пачула, што хтосьцi даганяў яе. Крокi былi лёгкiя i шпаркiя, Галена азiрнулася. Бегла жанчына. Галена пачакала яе, i от яны сышлiся.

- Я пагляджу вашага малога, - сказала жанчына.

Галена ўбачыла сумны спакой незнаёмага твару, незвычайную шпаркасць у рухах, здэтэнаванасць.

- Не падобен да Бушмара, - устрапянулася жанчына.

Штосьцi яшчэ яна хацела сказаць - Галена заўважыла гэта i чакала. Яны iшлi поплеч - тая першая рушыла праз лес. Галена здагадвацца пачала. Iсцi моўчкi iм было нядобра. Галена спакойна глядзела на дзiцянё i на ўсё, тая была неспакойнаю.

- Вы Амiля? - проста i звычайна сказала Галена.

- Я.

- Хадзем на хутар.

Сказала яна гэта так проста, што Амiля пайшла. Iшлi яны паволi. Амiля ўглядалася ўсё ў дзiцячы твар.

- Ён мог бы быць падобным да свайго брата...

- Да якога?

- Да майго малога, да другога Бушмаравага сына. Ён якраз мог бы быць гэтакiм...

Пасля яна падумала, што Галена магла пакрыўдзiцца за што, i глянула на яе, а тая iшла, як iшла. Толькi як бы не разумела гаворкi. З-за лесу Амiля пайшла назад:

- Не пайду далей. Нядобра мне iсцi туды.

- А я даўно хацела вас пабачыць.

Амiля iшла назад шпарчэй. Яна ж толькi хацела паглядзець на другога Бушмаравага сына, цi не падобен ён да яе сына! Гэта было б страшна! Тады яна магла б знелюбiць яго. Бо i прыйшоў ён на свет праз гэтакiя пакуты, якiя дарэшты выветрылi ўсе маладыя iмкненнi. Першы ж сын яе раней браў усю матчыну ласку! Не, яна пароўнi дзелiць цяпер гэтую ласку мiж абодвума сваiмi сынамi! Сынамi сваiмi!

Яна гнала ад сябе страшныя думкi.

"А яшчэ тая запрашае на хутар! На той самы хутар!"

Чамусьцi нейкую крыўду раптам пачула яна ў гэтым запрашэннi. Наўмысную знявагу да сябе. Нават, можа, кпiны.

Не думаючы, Амiля вярнулася. Галена паволi iшла сцежкаю на ржышчы.

- Я пайду на хутар.

- Добра... Я ж прасiла вас.

Галас пазнаў сваю ранейшую гаспадыню, стаў лашчыцца да Амiлi.

Вось тое самае месца, дзе яна была калiсьцi нагнулася завязваць чаравiк. Той самы дзядзiнец i сад...

Амiля ўвайшла ў хату следам за Галенаю.

- Не ўдалiся мне маладыя гады, - сказала Галена.

- А вы думаеце мне ўдалiся!

Амiля гэта аж крыкнула. Галена здэтэнавалася.

- ...I мне не ўдалiся! Вы ж тады (я добра заўважыла вас) былi на судзе, вы чулi ўсё, як жа вы гэта пайшлi за яго? Як вы не пабаялiся! Хiба не вiдаць было тады, што гэта за чалавек!..

- Мы з iм жывём добра.

Амiля плакала. Дрэннае пачуццё да Галены расло ў ёй.

- Дзякуй Богу, што яны не падобны адзiн на аднаго.

- Хто?

- Дзецi. Я свайго знявiдзела б тады.

- За што? Нашто вы гэта гаворыце? Вы i на мяне нядобра, як на ворага, глядзiце? А за што?.. Я ж бачу, што пра Бушмара вы i цяпер думаеце. Якi б ён нi быў, вы на яго не забылiся...

- Забылася... Не думаю...

- Мусiць, думаеце, калi гаворыце гэтак, калi адразу што ўцяклi былi тады ад яго, з першых дзён. Бо ён цяжкi чалавек, iнакшым ён нiколi не будзе.

- А вы ж жывяце з iм, не ўцяклi ад яго.

- Я жыву, але каб ён паздзекаваўся з мяне, я i дня нiколi з iм не была б. Бо нашто гэтак жыць...

- А калi лепш няма як?

- Як гэта няма? На свеце ўсякага жыцця даволi i чалавечае долi шмат...

Амiля панура слухала. Якраз так гаворыць часам брат, калi жонка пачне скардзiцца на долю.

- Чаму ж ты сам свае добрае долi не знайшоў, а каго дык вучыш? крыўдзiцца жонка на Андрэя тады.

Андрэй тады гаворыць колькi жорсткiх слоў пра дурную чалавечую нецярплiвасць i пра нуду з гэтакiмi людзьмi. I сыходзiць куды-небудзь з хаты.

"Пануры ён чалавек", - думае тады пра Андрэя Амiля, не ўмеючы iначай назваць братавай натуры.

IV

Неба было над лясамi сiняе i цiхае. I цiха было ў самых лясах. Восень зрабiла сваё i адпачывала на палянах - там яшчэ зелянiлася трава, стаяла вада. Сям-там яшчэ жоўты лiсток трымаўся на дрэве, гатовы i зiмаваць там... Гэтай цiхасцi не парушалi i вятры. Яны густа iшлi ў сваю дарогу, дзiкаю ласкаю ападаючы на зямлю. Сонца часамi выкрадвалася з-за хмар, але восень, перад скананнем сваiм, любiла хмурнасць. Гэтак дажывала восень апошнiя днi. Туман з рэчкi цi лагчыны або дым з пастушковага вогнiшча калi ўзнiмецца, дык невысока стаiць над зямлёю. I гукi людскога голасу звiняць доўга ў гэтай прасторнай цiшынi.

Дарогi былi пустыя. На дарозе высокая чалавечая постаць вырасла раз надвечар. Жорсткi i рухавы выгляд яе рваў гармонiю цiхай восеннай ласкавасцi.

Чалавек спяшаў. За плячыма ў яго матлялася пустая торба. Ён толькi на ўзгорку прыпынiўся, адкуль больш вiдаць было зямлi навокал. I зноў заспяшаў. Вёску ён абышоў стараною, але яго ўсё роўна ўбачылi. I ўсе гаварыць пачалi пра яго:

- Бушмар iшоў дадому з астрога.

- Спяшаў страшна.

- Не адбыў свайго часу, амунiсцiя, мусiць, нейкая!

Вечар увосень находзiць шпарка. Бушмара ён агарнуў ля хутарской брамы. Сiнь неба згусцiлася, лясы пачарнелi.

Дубняк падыходзiў да самых хат. Увечары ён зусiм злiваецца з мiзэрным драўляным чалавечым прытулкам. Як запальваюцца на небе зоры, неба ўздымаецца вышэй, зямля чула дрэмле пад iм. Тады, калi заплача ў хаце дзiцянё, дзiцячы голас далёка чуваць у лесе.