Къайсара. – Йалта мичара хир ду, налогаш муха такха йеза?
– Салтий а балийна, цаьрга массо керта нуй хьокхуьйтур бу Iедало.
– Изa-м хиндерг деца. Дуьхьало йинарг Сибрех а вохуьйтур ву. XIумма а дац, ша дуткъделлачхула хедар. ХIинца дийцал, хIун гин хьуна церан агIорхьа?
Модаший, томканой Iаржйина кисет схьа а йаьккхина, йуткъа луьйдиг а къастийна, керла гIели хьарчо вуьйлира Васал.
– Тоъал ницкъ битина гIалгIазкхийн станицашкахь. Къонаниш эскаре бигна, амма шовзткъа-кхузткъа шерашна йуккъера гIалгIазкхий, суна хетарехь, шина эзарнал тIех хир бу. Уьш кийча бу тахана а дойшна тIе ховша. Cоьлжан полках дерг хаац суна, ГIизлара-Гребенски полкан йиъ-пхиъ йоккха топ йу.
– Iумхан-Юьртахь?
– Виъ бIe салти а, цхьа йоккха топ а.
– Баркалла хьуна, Васал! Доккха гIуллакх ду ахь динарг.
Арахь цхьамма Эсете къамел деш, ша хоттуш хезира Къайсарна. Дукха хан йалале, салам луш, чоьхьавелира Овхьад.
Васал, бIaьргашца хаттар деш, Къайсаре хьаьжира.
– Хьайн доттaгI волчу сакъера гIо хьо, Васал, – аравала пурба делира Къайсара воккхачу стагана. – Co, Болате хьоьжуш, соцур ву.
Васал чохь карийча, стенна делахь а, воьхна хьаьвзинчу Овхьадна баьрчехь меттиг гайтира Къайсара.
– Охьахаа, Овхьад. Тхан хIусамаш миска-м йу. Хьо санна хьаша веача, кIел хIотто жIай-гIант а дац, йа кIел таса куз а бац…
Вуьшта а, кху кегийрхойх ийзалуш, хала лелачу Овхьадан, эхь хетта, йуьхьах цIе летира.
– Къайсар, и шун Іиттарш кIордо йоьлла суна, – элира цо, маьнги йисте охьа и хиъна, Къайсаран бIaьргашна тIе бIаьргаш а боьгIна.
– Iиттарш йац уьш-м. Бакъдерг ду. Хьалдолчо шен хьал хестадо, мискачо шен къоьлла йалхайо. Уьш дуьтур вай. Хьо лаа варий?
Ког ларамаза гоьла тIe a бaьккхина тIаккха, шен когара хьаргIа басахь къиэгa эткаш гича, иза охьа а баьккхина, Къайсар цхьана минотана дIавирзича, резавоцуш шена тIерачу даточу бустамашца кечдинчу чоэ хьаьжира Овхьад. Баккъал а, йоккха башхалла йан а йара Къайсаран йакъайеллачу неIармачашний, чордачу машин йоманаш латийначу хечиний, эттIачу чоиний, Овхьадан духарний йукъахь.
Коьртара баьккхина сирачу холхазан куй, Къайсарна гучуьра баккха санна, шена тIехьа дIа а тесна, хаза хьовзийначу Iаьржачу мекхех куьг хьаькхна, шен хьекъале бIaьргаш сацамболлуш цунна тIeбуьйгIира Овхьада.
– Хьо лоьхуш веана co, Къайсар.
– Лаа?
– Вайн йукъаметтигах цхьа йист йаккха.
– И хIун мeттиг йу?
– Со шуна тIегIерта, шу – дIагIерта. XIун ду вайна йукъадоьллаpг?
Къайсар цкъа гIадвахана велавелира, амма Овхьадан даим дикаллех буьзна хуьлу бIaьргаш, цIе санна, богуш гича, забар йита йезийла хиира цунна.
– Хьо-м хьо вара, ткъа «тхо» муьлш ду? – xaьттира Къайсара.
– ХIара Гати-Юрт йерриг йу-кх, цхьа иттех цIа доцург.
– Хьуна ца хаьа?
– Суна-м хаьа. Шайл жимма а хьоле, гIоле верг аш шайн мocтaгI лору-кх.
– Къyьнан куй богу бохучу тIе догIу-кх ахь дуьйцург. Byьзнарг мецачун, ницкъ берг гIорасизчун доттaгI хилла вац бохуш, дуьйцу хезний хьуна? Ахь дуьйцучу иттех цIийнан шортта мохк, даьхний ду. Iедал цаьргахьа ду. Мацалла, къоьлла тхоьгахь йу. Iедална децаш, текхамаш беш а тхо ду. Сибрех а тхо хьийсадо. Хьуна хаа ма деза, Овхьад, хьайн ден бахам муха IаьIна. Паччахьан Iедало хьайн да а, цуьнан да а хIунда хьаьстина. Вукху бисинчийн бахам мичара баьлла. Нехан мохк ма бу Iедало церан дола баьккхинарг. Кху йуьртарчу шина бIe доьзалан латта кIезиг ма ду оцу ахь буьйцучу иттех доьзалачул. ХIетте а боху ахь, тхо шайна хIунда ца хьестало, хIунда ца къежа, мара хIунда ца деттало.
Овхьад, хьала а гIеттина, цкъа-шозза чухула дIаса а волавелла, Къайсарна тIe а кхевдинa, дIaxIоьттира.
– КІордийна, сих-похах чекхбаьлла суна и бахам! – мохь туьйхира цо. – Цара йен кураллаш а, аш йен Іиттарш а! Со мича гyьнаxь ву дас а, дендас а лелийначунна? Ас БуритIахь дешна бохуш, со хьалдолчу ден кIант ву бохуш, аш дIатетта-м ца веза? Шаьш вовшахдeттарг суна ца хууш санна!
Цецваьллачу Къайсаран бIaьргаш, къаьрзина, хье тIе бевлира.
– Ахь хIун элира?
– Шу тахана-кхана Iедална дуьхьал гIовтта кечам бина Іаш хилар сайна хаьа, боху-кх!
Хьалаиккхина Къайсар оьгIазе тIеволавелира цунна:
– Кхерам туьйсу ахь? Чехкка мотт эций гIуо! Мидал лур йу хьуна! Хьан дена а, дендена а санна! Шу-м мотт тоха, халкъана йамарт хила Iамийний цигахь.
OьгIазвахана, кIайвеллачу Овхьада хала сатуьйхира.
– «Мотт эций гIуо!» Сол хьалха хьо ваха а мега. Ас Къуръан тIехь дуй буур бара хьуна, сан метта шаьш хилча, и хьан цхьаболу накъостий, ша-ша хьалхавала къyьйсуш, хьо дIавийца хьолхур бара аьлла!
Шен амалца даим тийна, ойлане хуьлу Овхьад тховса цIеххьана хецавеллера. Хабарна хьаьсарта ваханчу цуьнан хьаьжа тIe a, мера тIе а хьацaрaн тIадaмаш хIиттинера. ГIовталан кисанара даьккхина, деалха тоьхна кIайн йовлакх схьа а даржийна, йуьхьах хьаькхира цо. Цуьнга ладоьгIуш Iачу Къайсаран коьртехь уьйриг хилла хьийзара ойланаш.
«Со зуьйш ву-те хIара? Йа даггара дуьйцу-те? Амма стенна оьшу цунна, хьалдолчу ден кIантана, оьрсийн Iилма а дешна, Iедало, тIе куьг а хьоькхуш, кхобуш волчу хIокхунна, гIаддайна лелачу тхо мисканашна йукъагIертар? Тхан гIуллакх эшамца дерзахь, тхо-х тIепаза дойъур ду…»
– Хьо хIун ала гIерта? Дийцахьа, Овхьад.
– Шуьца цхьаьна хила лаьа суна. И ала гIерта-кх.
– Вайн некъаш цхьаьна ма ца догIу.
– Шу санна, нохчо вац со а?
– Нохчий а бац цхьаъ. Хьуна ма-хаъара, цaрaлaхь а бу тхан мостагIий. Ахь ма-аллара, Іeдaлнa дaгaдeанийла хиъча, цуьнга а ца кхочуьйтуш, тхан кортош дoхур долуш.
– Со царах мa вaц.
– И ца хаьа суна.
Овхьад, шина а куьйга корта а лаьцна, охьатаьIира. Къайсарна гора цуьнан гиччон кIел сихбелла беттало сийна ши пха.
– Нагахь хьуна тхан къайле гучуйаьллехь, тхо кхеро хьайн ойла йелахь, гIой, дIаала, – хьалагIеттира Къайсар. – Амма хьо тIаьхьависина. Ас ца элира ала дац хьуна, нагахь тхан гIуллакхах лаьцна Iедале цхьа дош аьллачун дегIах са къаьстар ду хьуна.
Шайн къамел чекхдаьллийла хиъна, Овхьад хьалагIеттира. ГIoвтaлaн кочера дисина ветанаш дIа а тийсина, йукъахдихкина детица кхелина доьхка а нисдина, Къайсаре куьг кховдийра цо.
– Дика ду, Къайсар. Хуур вайна, халкъана тешаме а, йамарт а мила хуьлу. Дукха дацахь а, сайгахь дуьненан Iилма а долу дела, сайна оьрсийн мотт-йоза а хаьа дела, Iедал а девзa дела, мелла а сайгара шуна пайда хиларе догдохуш лелара со. Шу тешац-кх. Дала хьеха! Аш дIадолийча, хIуттур со шуна улло. Йа хьалха хила а мега. Iодика хуьлда хьан!
Цo дийцинчун ойла йеш, вехха лаьттира Къайсар иза дIавахча. Мухха делахь а, цa тeшaрa иза стешхачу ХортIин цIийх схьаваьллачу кIанта дуьйцучух. Цкъацкъа деган кIоргеxь кхин аз гIоттура. Берса а ма вара хьалдолчу ден кIант, паччахьан эпсар. ХІетте а – халкъан уггар тешаме кIант.
Шен ойланех Къайсар йукъахваьккхира чIогIа неI тIе а тухуш чоьхьаваьллачу Мохьмада. Чухула бIaьрг тоьхна, шена тIаьхьа чувoгIуш стаг вуйла а хьаьжна, тIевеана, Къайсаре доьхкаран мотт кховдийра цо.
– ХIара