— уьш тоъал шорта бара.
* * *
НКВД-с тахана тешаллина кхайкхинчуьра вухавогIу Тавсолта, корта оллийна, шена реза воцуш, бакъонца ша йуьхьIаьржачу хIоьттинарг лоруш, кIоргге ойлане вахана вара: баккъала а цунна оьшуш а, йа сийлахь а дацара, шен зудчун Нурбикин а мелла гергара а хуьлуш, буьззина къонахий болчу, Бетарний, цуьнан шина вешиний, дуьхьал а хIоьттина, и тоьшалла дар, амма ца дича-м ца волура йа xlapa а, йа важа «понятой» а, вухавалан цхьа а некъ боцуш, гуш долу бакъдериг дара иза! Делахь а корта оллийна вогIура Тавсолта…
— Хьо ма кхоьлина ву? — хаьттира Далхьада, иза шен кабинета чу ма-велли.
Тавсолтас дийцира. Вехха вист ца хуьлуш Iийра Далхьад. Эххар а:
— Масаний хуьлу уьш вайна ца луурш!.. Са ма гатде ахь. Хьо царна хьалха бехке вац хьуна. Чу ма битинехь муьлш бу а ца хуу нах тIеман заманахь, массаьрга а шайга и дIааьлла доллушехь! — Тавсолтин дог ийцира Далхьада.
Тавсолтин тидам хилира цуьнан оьздангаллин: хIинца а ца элира Далхьада, и ала шен бух а боллушехь: «Ас ма бехира!.. Ас баьхнарг ма хили!»…
«Хила-м хилира!»… — чIагIдира шен дагахь Тавсолтас. ТIаккха хаьттира:
— Дика ду: Тойсуммий, Хьабазий-м ший а церан къайлаха гIоьнчий хуьлуьйтур вай, ткъа важа — немцо?
— Мичара немцо? — велакъежира Далхьад. — Иза а вар-кха уьш берриш. Кхузахь цхьанна а и ца вовзийта, эццара, лула махкара валийна.
— Ой! Ткъа и дерриге а дехка ма хуьлу! — цецвелира Тавсолта. — Ткъа мега иштта?
— Дера ца мега. Йа Ленина магийтина а ма дац, ур-атталл Революцин дуьхьа а! Цу тIехула ца дира цо Октябрь а хилале гIараваьллачу Камона а выговор… — дагадеара Далхьадна книги тIехь ша дешнарг. Iийна-а тIетуьйхира: — Ленина хIетахь ца магийна. Амма… Сталина… тахана магийна… шен дуьхьа! — элира реза воцчу Далхьада.
Эмин чувелира, кханалерчу газетан номеран макет а йахьаш, Далхьадана гайта.
— Фронтах йолу материал хIоккхуза йаккха, — тадира Далхьада.
Йуххехь Iачу Тавсолтас цIеххьашха хаьттира Эмине:
— Ва, Эмин, и тохара суьдо хан тоьхна Тойсум хьан гергара ма вара. Ткъа хIетахь xlop газета тIехь цунна дуьхьал йолу заметкаш ахь куьг таIийна ма хуьлура. И хIун дара?
— Ахьа а таIор дара сан метта хиллехь!
— ХIундий?
— «ХIундий»? Хуур дара — кх, суна санна, хIетахь хьуна тIетаьIнехь?
— Муха? Дийцахьа!
— Цкъа хьалха, кхайкхина, дIавигира гIалитIе… «ТIиэ — йуьххье»1… Цигахь цкъа хьалха куьг таIадайтира шаьш хIинца соьга аьндерг аса цхьангга а дуьйцур дац, дийцахь — шаьш тоьпаш тухур ю аьлла…
— ТIаккха?
— ТIаккха… тIаккха суна тIедиллира-кх цара суьдан процессехь хилар а, цигахь Тойсума а, цуьнан шина накъосто а суьдан хеттаршна мел ло жоьпаш, цара ма-аллара а ца йаздеш, суьдана товчу агIорхьа йаздар.
— ХIа-а… Кхийти со хIинца. Ткъа хьан йиш йацара хьайн метта «царна» кхин маго? — («царна» бохург кхузахь «тIиэ йуьххьернаш» бара).
— Йара… Делахь а «цара» билггала со хила веза аьлла сацийра, со цуьнан гергара хиларна — цатешарш а тешийта.
— ХIа-хIа-а!.. Ахь дуьхьало йинехь? Церан стоьла тIехь ма Iохкура Тойсума йина йолла припискаш.
— Iаьхкича хIун дара?..
— Тойсума уьш ша а ца йеш… сан куьйга, соьга йойтуш ма-йара!
— Хьий, жIаьла йаI! Ша хьан гергара а воллушехь, ца кхоийна-кх цо хьо.
— ХIаанний! — газета а эцна, аравелира Эмин…
— И а вац, хьуна, башха Тойсумна генаваьлла, и шиъ хIетахь дуьйна ийгIина велахь а! — элира Далхьада…
Вовшийн Iодика а йина, Тавсолтий, Далхьаддий дIасакъаьстира.
* * *
Тавсолта Эскинойн сельсоветана йуххе кхоччуш (I942-чу шеран 20-чу октябрехь, делкъал тIаьхьа) дийна йуккъехь, йоллу стигал а дIалоцуш, бода беара. Мела Iаьржа ло дара цIеххьана тIеоьхуш.
— ХIа! Дуьне духуш лаьтта! Маьждиге дIагулло жамIатан ламазашна! — элира Эскинойхь моллин метта лелаш волчу Асхьаба.
Баккхий нах цунна тIаьххье дIабахара. Тавсолта а вахара. Маьждигехь Асхьаба а, цунна тIаьхьа наха а, гора а эгна, дийхира:
— Веза-Воккха Дела! Хьайн кхиэлашкахь и тарлуш делахь, кху балех хьалхадаха Ахь тхо! Къинхетам бе ахь тхох а, тхан мискачу берех а! Веза-Воккха Дела! Хьан кхиэлашкахь и тарлуш дацахь, хьо реза хин волччу aгlop, иманехь а, къонахаллица а, айхьа делла валар тIеэца аьтто а бе Ахь тхан. Кху дуьненан къинойх цIандай, хьайн цIенчу хьаьтта цIена дIаэца Ахьа тхан синош, Веза-Воккха Дела!
Асхьаб воьлхура.
Цхьацца берш а боьлхура. Моллин гIоьнча маьждиган момсарна тIевелира, кхин а нахе схьакхайкха. Цуьнан мохь белира:
— Ва-а нах! Кхузара гуш Соьлжа-гIала цIергахь йерриг йогуш йу!
Массо, горабахна, йуха а доIанаш дан буьйлира.
Бодашкахь жим-жимма кхин а тIегуллора нах. Ца соццуш ламазаш дора.
Эххар мох белира.
Стигал жимма серлайолуш санна хийтира.
— Хастам бу Хьуна! Хастам бу Хьуна! Тхан мискачу дехарна жоп даларна, хастам бу Хьуна, йо АллахI Дела! — кхойкхура Асхьаба, куьйгаш стигала хьалатуьйсуш.
ХIинца йерриг а стигал серлайелира, вовшийн йаххьаш гуш. Дукханнийн а йаххьаш, кIормодаш хьаькхча санна, Iаьржа йара.
Хьацарна Iийдалучу говрахь маьждига хьалха хIоьттира Сату:
— Со гIалара вогIу. Цига чу тахана, дийнахь шиъ долуш, бомбанаш тоьхна. Мехкадаьтта чохь долу даккхий йайш лилхина. ГIала йогуш йу.
Нах кхийтира хиллачух, делахь а, йуха а йиш йуьйхира церан: «ХIинца хIун де вай?»
Вистхилира Тавсолта:
— ГIалахь иштта хьал делахь, цигахь даа хIума а, мала хи а оьшур ду. ЦIе йайъа гIоьнчий а беза. Вай хIинццехь уьш вовшахтоьхна, иттех ворда, мукъна, дIахьажо йеза гIала.
Оцу дийннахь оьшу гIиpc вовшахтоьхна, бархI вордий, цаьрца пхийтта жимхий гIала дIахьажийра эскинхойша.
И къобал а дина, шозлагIчу дийнахь Райкомо а гIала дIахьажийра кхин а йоккха ворданийн къепал…
КЪАЬХЬА ШЕКОНАШ
Гуьйре тIеттIа мажлуш йогIура.
Занятеш шайн рожехь дIаоьхура. Селита перерывехь шен дитташна уллохь лаьттара, къахьоьгуш там хилла йуьхь йайн цIийелла, бел лаьттах а гIортийна, ойла йеш: «Шениг… Даудниг… Увайсниг!..» Чохь са а долуш, церан векалш хетара цунна xlopш: «Амма хаам ца беш хIунда Iа-те уьш?»
Йуха горгали бийкира… Урок дIайолайелира, классан неI а йиллина, Расулан йогу йуьхь чукъедира. Хьехархочуьнгара пурба а даьккхина, уча йелира Нурседа. Дешархоша вовшашка забаре бIаьцаш йира: массарна а хаьара цу шиннан йукъаметтиг. Хье ца луш, йекхаелла, йухайеара Нурседа. Расул веанера, почте ваханчохь нисделла, «Берсановой С.» тIейаздина, кехат дохьуш. Нурседас, партана кIелдIахула, ша хьалхахьа а хьоьжуш, пхьуьйшара схьа а даьккхина, Селитин кара диллира Увайсера кхаьчна кехат. Шина йишас роггIана дийшира и къайллах. Йуха перерывехь а, «Дада-бIар» кIел йахана, ша а йаьлла, и деша хIоьттира Селита, цхьамма новкъарло йарна кхоьруш, aгlop а йирзина. Хазахетарна йуххехула кехато кхерамаш а хьоьхура:
«Сан хьоме безам! ХIинццалц мукъа воцуш Iийра со. Тхойша цхьаьна ву. Тховса тхо атаке доьлху. Сан кителан аьрру кисанахь, дог детталучохь, цунна ницкъ луш, леладо ас хьан йовлакх. Ларделахь вайн безаман зезаг! Кхин йаздан