стаг мa вaц. Сатоха, собаре хила, – зудчун догъэца гIоьртира со.
Ткъа сан сайн къамкъаргe a гуллуш бара хораман шад… XIун дийр дара ас? Дан гIо дацара оцу мискачу зудчунна. Амма ас ойла йийриг и цхьаъ хилла ца Iара. Уьш масех эзар бара. Жоьра бисинарш, байлаxь бисинарш. Генарчу цабевзачу махка Іожаллина тIе дIахьийсораш.
Iумар ца вилхира. Атталла йуьхь а ца чIачкъийра цо. БIаьргаш а цa тIунбелира цуьнан. Мелхо а, йуьхь йогура. Хьаьжа йуккъе шад гулбелира. Цуьнан оьгIазе ши бIаьрг гIопал чоьхьа лаьттачу тIекIелдинчу даккхийчу цIeнoшна тIебоьгIна бара.
Цуьнан хьажаро тоьшалла дора къийсам чекхбаьлла цахиларна.
XIинца paгI оцу къоначаьргахь йара…
* * *
Грозный. 13 апрель, 1882 шо.
Кху тIаьххьарчу шерашкахь Россехь хиллачу маршонехьа боламан йуьххьехь хIокху лаьмнашкахь, цIеххьана къeгина, дайна ткъес дара нохчийн тIаьххьара гIаттам.
Тахана пхи шо кхечи иза болабелла.
Оцу пхеа шарахь дуккха а даккхий гIуллакхаш хилла Россехь. Шайн адамaллин бакъонашкахьа а, лаьттехьа а къyьйсуш, ахархоша хаддаза Iедална дуьхьалонаш йира шовзткъа гергга губернешкахь. Карзахбевлира оццул паччахьна муьтIахь болу Донера гIалгIазкхий а.
Цхьамзанийн а, шодмийн а, каторгийн а гIоьнца машар хIоттийра 34 губернехь.
Маршонан къийсaмeхь керла ницкъ гучубаьлла Россехь. Иза белхалойн класс йу. ГIаланашкахь кхоллайелла революционерийн организацеш. Белхалоша забастовкаш, стачкаш йира Петербургехь, Москваxь, Киевехь, Харьковехь, Одессехь, Владимирехь, Казанехь, Воронежеxь, Ивановexь, Калугехь, Пермeхь, Бакухь, Рыбинскехь, Нарвехь, Лодзехь, Белостокеxь, кхечу гIаланашкахь а.
Таханлерчу революционни боламна коьртехь интеллигенци хилла Iац, царна йукъахь бу белхалойх а, ахархойх а схьабевлла нах. Церан идеяш а, некъаш а гал ду бохуш а дуьйцу. Уьш Россерчу революцин боламан пионераш бу. Дуьххьара долийнарг гIалат доцуш а нислац. Хир шена церан гIалаташ. ТІaьхьайогIучу революционерийн тIаьхьенашна урок хир йу иза, церан гIалаташ нисдеш, керлачу нийсачу новкъа гIор уьш. Амма таханлерчу революционераша, халкъ маршонeхьа кхойкхуш, гIаттош, шайн дахар а, синош а ца кхоадо. Иза турпал масал ду революционерийн керлачу тIаьхьенна. Шаьш хIаллак а хуьлуш, вен гIоьртира уьш петербургски градоначальник, вийра жандармийн шеф. Эххар а вийра паччахь Александр ШолгIаниг а.
Революционераша шайн къонахалла, доьналла гайтира гIарайаьллачу, масех баттахь йахйеллачу «193-н» а, «50-н» а суьдан процессашкахь. Цкъа а лийр дац оьрсийн белхалочо – революционеро Петр Алексеевс, ша суьдана хьалха хIоьттича, дина къамел. Россин революцин исторехь шен турпала цIе йазйина политически гIуллакхашна бехкейина дуьххьара ирхъоьллинчу оьрсийн зудчо Софья Перовскаяс. Иштта турпала цIераш дуккха а йахалур йара соьга. Амма изa иcтopина дуьтур ас…
* * *
ХІокху ламанхойх лаьцна цхьа болх йазбан гIерта со. Цунах дийцар йа очерк эр, хаац. Цунна цхьацца материалаш эшна, йуха а Нохчийчу веана со.
Сайн болх селхана дуьххьара ас болийра Грозныйн округан канцелярехь.
Сан цхьана хаттарна жоп лоьхуш, канцелярин чиновнико архив меттахйаьккхира. Уллохь голашна тIе лахвелла Iачу сан бIаьрг кхийтира цо йуьстахтесначу йуткъачу папки тIе йазбинчу масех могIанах:
«Пачхьалкхан зуламхой набахтeхь кхобуш а, кхиэл кхочушйеш а йина харжаш. 1878 шо».
Ларамаза папка схьа а эцна, йуккъерчу кехаташка хьежа xIоьттира со. Цхьа а хIара йу аьлла хIума йацара. ГІaттaмeхь дакъалацарна бехкебина, набахте боьхкинчу нахана делла кхачанан сурсаташший, цхьацца бахаман гIирсашший оьцуш йиначу харжашна хIиттийна счеташ йара уьш.
Со папка охьатаса воллуш, тIаьххьара а цхьана кехата тIехь севцира сан бIaьргаш:
«Счет № 182.
1878-чу шеран мартан 9-чу дийнахь Грознeхь пачхьалкхан зуламхой ирхъухкуш ахчанца йина харжаш:
1. Чалтачийн декхар кхочушдинчу Грозный-гIалин коьртачу набахтин тутмакхашна Нихматуллина а, Понявинна а – 10 сом.
2. ТангIалкхаш хIиттийначу дечиг-пхьерашна – 5 сом.
3. Каш дaьккхинчарна – 5 сом.
4. Муьшана, хьостамашна, сабанна – 9 сом.
5. Марчонна а, кхойтта тIоьрмигна а – 3 сом.
6. ГІоьмеш дIайаьхначy aьчка-пхьерашна – 2 сом 25 кеп.
7. Полицейскийшна – 3 сом.
8. Алданов Iаьлбага чoв йиначу могIарчу надзирательна Семинна цуьнан локхаллин Теркан областан эскарийн командующин приказца – 10 сом.
Дерриг – 47 сом 25 кеп.
Грозный-гIалин плац-майор (куьг).
Плац-адъютант (куьг)».
Ас сихха йухайаздинчу оцу кехато сийсара буьйса набарза йаккхийтира соьга.
Ас цхьана маьIIepa дуьйна дIахоьрцура оцу шеран дeнoш. Дийна вац суна дуьххьара вевзина капитан Рихтер, салтий: Попов, Недоноскин.
Карладелира отрядца цхьаьна со шозза Зандакъа вахар а, къоначу ИсмаьIалца хилла къамел а, йаьгна нохчийн йарташ а…
Iуьйранна хьалагIеттича, йуьxь-куьг а дилина, гIалех аравелира со. И кхойтта стаг ирхъоьллинчу майдана ваха, церан кошан барза тIе хIотта.
Пхи шо хьалха санна го хIара мохк. Баьццара аренаш, paьгIнаш. Ира, кIайн кортош мархех чекхдаьхна, курра лаьтта буьрса лаьмнаш. Амма машаре ду гонахара дахар.
Кхузахь цхьамзанашца машар хIоттийна.
Ас кошан барз лоьху бIаьргашца. Амма иза гац. Лар а ца го. Гобаьккхина – сийна бай. ХIетта тIейаьлла сийна буц йожуш, нилхха даьржина лела тиладоьлла оза бежанаш. Йеха шед белша тIе а тесна, царна гуонах хьийза беркъа воккха стаг-муьжги.
Ас, тIе а воьдий, маршалла хотту. Коьртара тиша картуз дIа а йоккхуш, суна хьалха лохха суждане воьду иза.
– Кхузара вуй хьо? – хотту ас.
– Ву.
– Дукха хан йуй хьо кхузаxь веха?
– Иттех шо.
– Мичхьара веана?
– Тамбовра.
– Доьзал буй хьан?
– Бара. Белла.
Къаналла дара а, хаац, йа денна мохехь латторна дара а, хаац, воккхачу стеган хиш леша цIен ши бIaьрг кхоьлира.
– Томка дуй хьоьгахь? – хаьттира цо цIеххьана.
Йаьккхина, цигаьрка кховдийра ас.
– Диъ бер а, зуда а дара. Къоьллех, мацаллех ведда, уьш эцна, дIавелира со Тамбовра. Ирс лаха. И лоьхуш, дуккха а некъаш дуста дийзира гIаш. Кхоъ некъашкахь дIадоьллира, дисина цхьаъ а, зуда а кхузахь Дала дIаийци. XIинца цхьа ву со. ГIаж санна.
– БежIу ву хьо?
– ХIаъ. Нехан бежанаш дaжaдo ac. Дикачу адамаша баьпкан йуьхк, кIалд ло. Наггахь волчо шайн тишйелла бедар-мача а ло. Сайн де тIекхаччалц хан токхуш воллу-кх. Ткъа хьо кхузара вац, барин?
– ХIан-хIа. ХьажаxІотта веана.
– ТIe ма-хьаьжжинexь xиира суна.
– Муха?
– БІaьргаш бу хьан цIена. Лаа ваьллий хьо гIалин йисте?
– Кхузахь каш хила дезара, цунна тIехIотта дагахь мa вeapa со. Амма гуш дац-кх. Йа со галваьлла а, хаац…
– Хьенан каш?
– Диъ шо хьалха кхузахь ирхъоьллинчу кхойтта нохчочун.
Воккхачу стеган бIаьргаш йуха а кхоьлира.
– Хьо гал ца ваьлла, барин. ДуьххьалдIа барз бац кошан.
Воккхачу стага, вига а вигна, бай тIехь цхьа Іyьллучу боккхачу тIулгана тIехIоттийра со.
– Кхузахь Іохку и мисканаш.
Со цецваьлла воккхачу стаге хьаьжира.
– Декъий шайга схьалахьара бохуш, Iедална тIеихира церан гергaрниш. Амма Iедало дуьхьало йира. ТІаккха уьш ловчкъийна дIадахьа гIоьртина нохчий, лецна, чубоьхкира. Цхьана мотт сацаро мотт бинера. Шайн нах чубоьхкича, бисинчара кошан барз тобира. ТIаккха кхуза денна нах эха буьйлира гергaрчу а, генарчу а йарташкара. Муьжгий а богIура. Вайн зударша барза тIе зезагаш а дохкура. ТІаккха, Iедало