ма ца гIевттинера и нохчий а. Маситта шарахь церан йарташ хIаллак ма йинера паччахьан эскарша. Ламанхоша шайна латта ма доьхура. Шайн кочадоьллина Iазап дIакхосса ма гIертара уьш. Аттачу хьолехь-м оьрсийн муьжгий а бац. Маршо-м царна а йац. Iазапехь-м уьш а бу. Амма муьжгийн йоллу маршо а ма йац оцу мисканийн. Церан лехамаш, церан къийсам бакъонца бу. Нохчех дог цалозург адам дац.
Изза жамІаш дора гIала йуxабоьрзучу муьжгаша а. Оццу ойланаша гIовттийра муьжгийн зударий тутмакхашна орцанна.
Изза дара и муьжгий а, церан зударий а тахана белхийнарг а.
ГIалахой кхуза кхойкхуш, Iедалан Iалашо йара таханлeрчу къизаллица адам кхеро. Тахана шен мостагIий и нохчий гахь а, кхана хинболчу мостагIийн ойла а ма йора Iедало. Синтеме дацара Россин йуккъерчу губернешкахь. Революцин, демократин гIаларташ хьийзара Россина тIехула. ГIаланашкахь – белхалой, йарташкахь – ахархой гIуьттура. Уьш-м хIун дара, даим дIа паччахьан Iедалан гIортор хилла лаьттина гIалгIазкхий а карзахбевллера цхьаццанхьа.
Цундела лаьара кхузарчу Iедална и «пачхьалкхан зуламхой» ирхъухкуш адам хьожийла.
Iедална дуьхьалваьллачунна изза таIзар хир дуйла хаийта. Амма Iедал шен Iалашоне ца кхечира. Мелхо а, цу адамийн дeгнаш дардира тахана гиначу суьрто.
Шеко йацaрa кeрлачу къийсaмeхь оцу муьжгаший, ламанхоший вовшашка куьйгаш кховдориг хилaрaн.
* * *
Владикавказ. 28-гIа март, 1878-гIа шо.
Балканехь а, Анатолехь а кхиамашца хьалхaтeIa оьрсийн эскарш. Гена ца хета тӀом, толамца машар беш, чекхбала дисина денош.
Амма тIаккха а хIун хир-те? ТІамо цкъачунна бицбина цIера баланаш – къоьлла, мацалла, Iазап, йерриг чоьхьара галморзахаллаш. Коьрта мocтaгI aрaхьарниг хета: доьзaлeхь дерш-м тарлур дара. Керлачу толамо мукъане а Iазап жимма а дайдаре догдоху адамаша. Сонтачу адамашна ца хаьа тIамехь цхьа а ца тоьлий. Тоьлларг а, иэшнарг а – ший а оьшу. XIунда аьлча тIамехь бIe эзарнаш адамаш ма дойъу шиний агIор. Эзарнаш адамаш зaьIaп до, эзарнаш доьзалш байлаxь, зударий жоьра буьсу.
Олалла дечу классаша, шайна аьттонаш лоьхуш, дов доладо, ткъа мискачу халкъийн цIий Iена…
Иштта схьадогIу бIешерийн дохалла.
Владикавказан урамашкахь го дукха хан йоццуш фронтера цIа баьхкина нохчийн, гIалгIайн, хIирийн, гIебартойн дошлой. Мидалша, жIараша къарзбина церан накхош. ЗIанкдаьхна хьийзийна мекхаш. Дукхахбeрш лахара эпсарш бу.
Уьш а бу толамхой. Цхьаболчара – туркойн фронтехь, вукхара – нохчийн гIаттам хьошуш хьуьнарш гайтина.
Кхин нохчий а го кхузахь. Къаьсттина областан начальникан резиденцин кeтIa xьийзаш. Инарле дехарш дохьуш баьхкина. Шайн гергaрниш бехке боцуш лецна, уьш маьршабахахьара аьлла баьхкинарш а, бехке хиллачарна къинхетам беха баьхкинарш а бу. ГІопеxь xexь лаьттачу салташа керта битац уьш. Оцу керта оьхучу тIеман а, граждански а нахана йукъахь тIехьаьжча къинхетаме хир ву аьлла хетарг сацавой, шайн гIуллакхах цаьрга далхо гIоьрту уьш. Цхьаберш совцац, цхьаберш, бехкала боьлхий, бела а къежий, белш саттайой, куьйгаш дIаса а тосий, тIехбовлу.
Цигашха тIехволуш, суна дуьхьалделира къона зуда а, йалхитта-вуьрхIитта шо хенара кIант а.
КIанта, шен четара схьа а даьккхина, соьга кховдийра деалха тоьхна кехат.
– Инарле, гинрал, давай, – элира цо, канцеляри цIеношна тIе пIeлг а хьежош.
Кехат схьа а эцна, даржа а дина, тIехула бIаьрг туьйхира ас:
«Цуьнан Локхалле, Теркан областан начальнике инарла-адъютанте Свистуновга, Веданан округан Гати-Юьртарчу йахархочуьнгара Данчаева Дешигара.
ДЕХАР
Сан майра Данчаeв Болат, гIаттамeхь дакъалаьцна аьлла, бехкевина, кхечаьрца цхьаьна Сибрех вохуьйтуш ву.
Майрачух а къаьстина, цхьа де даккха а ницкъ бац сан. Со берах йу, кIел хIотта тхов бац сан. Кхин дан амал а ца хилла, иза воьддучу цуьнца дIайаха, кхуза йеана со. Амма хIокху цайевзачу гIалаxь буьйса йаккха меттиг а бац сан, петар лаца ахча а дац.
Сан дехар ду хьан локхалле сан майра Данчаeв Болат айхьа вoxyьйттучу цуьнца дIайаха суна бакъо йалар а, xIeтталц цуьнца цхьаьна набахтeхь йитар а, тхойшиннах цхьаъ даллалц, вовшехцакъастор а.
Йоза-дешар ца хуучу хIокху Данчаева Дешин дехарца, цуьнан метта куьг йаздина Коцаев Платона.
1878-чу шеран мартан 28-гIа де. Владикавказ»
Дехар дешна ваьлча, цушинга хьаьжира со. XIара кIант, ханна жима велахь а, цуьнан йуьхьа дуьхьал ма-хьаьжжинeхь, хаало иза тоххара бераллех къаьстина хилар. Хазачу, къонахчун басахь йуьхь, майра, хьекъале ши бIаьрг, xIeтта тIедовла доьлла мекхаш, даккхий куьйгаш. Цуьнан накъост берхIитта-ткъа шо хенара йара. Озачу дегIан йуткъачу гIодайукъна тIехиъна и доккха, горга гай ца хилча, эр дацара иза меразуда йу. Йа коьртах хьарчийначу доккхачу Iаьржачу корталино а, тIейуьйхинчу гIовтало а, когарчу неIармачаша а ца дойъура цуьнан куц.
Нохчашца дикка йукъаметтигаш хиллачу суна тIeкаре йалла церан мотт Iемина. Хуург нохчех олуш, йукъ-кара оьрсийн дешнаш далош, цхьаццадерг куьйган ишарца а олуш, къамел долийра ас.
– Хьан цIе хIун йу? – хаьттира ас кIанте.
– Iумар.
– ХIара йиша йу хьан?
– ХIан-xIa, нус йу. Вешин зуда.
– Вешина хан мел тоьхна?
– Хаац. Суд ца йина.
Суд-м йеш а ма йацара лоьцучарна. Уьш, схьа а лоьцуш, чу а бухкуш, Сибрех дIаоьхуьйтура.
– Болатна хаьий хIара Деши шеца дIайан гIертий?
– Ца хаьа.
ТIаккха къоначу зудчуьнгахьа вирзира со.
– Йохуьйтур йац хьо, Деши. Йахийтича а, хьан могашаллина гена а, хала а некъ бу иза.
– Оха дукха бехира иза. ЛадогIац. XIинца а боxура ас, цIа гIо вайша. Ша аьллачунна тIера йалац, – сан гIо лецира Iумара.
Дешис корта хьовзийра.
– Дуккха а зударий бу кхалхош. Къена а, къона a. Бераш а. Со саннарш а…
– Уьш нуьцкъах бохуьйтуш бу, хьо хьайн лаамехь тIаьхьагIерта! – дуьхьало йира Iумара.
– Iумар бакъ лоь, – элира ас а доггах. – ЦIахь Iе. Болат къона ву, цIа вогIур ву.
Дешин бIaьргех мела хиш хьаьлхира.
– XIан-xIa, – сaцамболлуш корта ластийра цо. – Цул, хьайна хала дацахь, и кеxат дIалохьа инарле. Дала йал йоцуш вуьтур вац хьо…
Хих бyьзна дехаре хьоьжучу къоначу зудчун бIаьргаша дог дашийра сан. ХІокхеран гIуллакхе а ца хьожуш, дIaгIoйлa дaцара. ДIaгIoьртича, гIо дан ницкъ а бацара. Инарлина Свистуновна тIекхача хала ма ду. Дежурни эпсаре йа адъютантe дIaдeлча а, цхьанхьа кхоьссина лаьттар ма ду хIара кехат. Цкъа-шозза цхьаьнакхетар бен, кхин йукъаметтигаш а ма йац сан инарлица. ТIе, церан башха безам а ма бац со санначу йаздархошка.
Къар а ца велла, Свистуновна тIекхечира со.
– РогIера туземни декабристка! – кхардаме мерах шок туьйхира цо. – КІордийна, хьех чекхбевлла суна уьш.
ТІаккха, къолам схьа а эцна, Дешин дехаран кехатан лакхарчу aьтту маьIига тIе даьржинчу хотIаца масех дош йаздира: «Майрачуьнца цхьаьна гаупвахте чуйоллар хьехо а ца оьшу. Иза каторге дIавахийтича, цунна тIаьхьайахaрна дуьхьал вац».
…Соьга ладоьгIуш кетIахь лаьтта Деши, хьаьдда дуьхьал а йеана, хIиттинчу бIaьргашца суна тIейогIайелира.
– ГIуллакх хилац, Деши, – элира ас, лаьттан бIaьра а вогIaвелла. – Бакъо лац…
Деши хецайелла йилхира.
– Ма йелха, Деши. Цхьа-ши шо даьлча, цIа вогIур ву Болат. Хьо йелхарх, къахета