III
Як жа жыў цяпер Бушмар? Каб не збегла тады была ад яго жонка, ён, можа б, i яшчэ сяк-так трымаў бы добрага таго каня свайго, можа, па-воўчы б гаспадарыў на сваiм куце, якi яму пакiнулi, але, застаўшыся адзiн, ён, як нi стараўся, не мог даць рады. Брат да яго прыязджаў часта. Бушмар раз пачаў раiцца з iм, каб як гэта зноў ажанiцца. Брат параiў яму:
- Гэта то трэба, але бяры сабе жонку па сваёй натуры. Бо табе ўжо наверыла абы-якая жонка.
Дык ён так заставаўся адным, не могучы дабраць сабе жонкi. Да якой хутаранкi i сватаўся, дык не лiшне ўжо квапiлiся iсцi за яго - слава пайшла пра яго гэтакая, гэтак гаварылi пра яго ранейшае жыццё з дзвюма жонкамi, што ён толькi адно думаць пачаў.
Тады, адразу пасля таго, як уцякла Галена, ён быў дадумаўся засцiгнуць дзе ды прыбiць яе. Пасля думка гэтая перайшла на Андрэя i на гэтым закаранела. Ён пачаў цяпер варушыцца гэтак, як калiсьцi варушыўся Вiнцэнты. Толькi той лiслiвенька да кожнага падыходзiў, а гэты сваёй воўчай панурасцi не трацiў. Нават раз Бушмар як мае быць падумаў: "Дарэмна я тады чуць не абязвечыў Вiнцэнтага i адагнаў яго ад сябе. Не паслухаў яго тады. Добрым хаўруснiкам мог бы быць, каб паслухаў тады яго". Ён усё раздумваў пра гэта, чмыхаў, аж стукаў неяк носам, корпаючыся ў сваёй мярлозе. Часамi нават перасiльваць пачаў сваю ваўкаватасць i даходжваць да тых хутароў, што засталiся яшчэ наводдалек. Але ўсё ж там людзi не мелi з iм адных iнтарэсаў - там яны з калектывам змагалiся, але са "сваiм", iншым. Тады абмацаў Бушмар сяброўства паблiзу, - меншы Вiнцэнтага сын, той самы, што мерыўся ўзяць Галену i асесцi на яго хутары, не адапхнуў яго ад сябе. Ранейшае было забыта. Там яшчэ хат чатыры было гэтакiх, што не пайшлi разам з усiмi, а ахоўвалi ўсё яшчэ сваю ўласную гаспадарку, на якой "сам сабе панам". Гэта - з таго краю вёскi, некаторыя нават перанеслi на сваё поле (было яно якраз наводшыбе) хаты i аселi дробнымi асэсарамi. Чакалi ўсё "змены ўлады", а найбольш, "што палякi прыйдуць". Там Бушмар i бываў цяпер часта. Першыя часы яны з Вiнцэнтавым сынам зрабiлi былi выгляд, што нiчога прыкрага мiж iмi не было, а пасля гэта, вельмi хутка, стала абыкласцю, i ўсё ранейшае забылася. Бушмару ўсё ж часамi ўзбягала на думку тое, як Вiнцэнты ляжаў прыбiты пад дубам, уехаўшы плечуком у мокры снег. Раз нават ён, як бы апраўдваючыся, загаварыў пра гэта з сынам Вiнцэнтага. Ён пазаiкаўся крыху, выразна не могучы выказаць тое, што хацеў, а гаварыць трэба было асцярожна. Вiнцэнтага сын падумаў быў, што гэта Бушмар выгаворвае яму за Галену, i сам штосьцi заблытаў словамi. Так яны абодва змоўклi i па той раз маўчалi пра гэта. Бушмар, ходзячы сюды, нi то што гэта вельмi хацеў бачыць гэтых людзей цi гаварыць з iмi, але ён чуў, як у iм рабiлася нейкая работа i пасля як мае быць (чаго раней з iм нiколi не было!) меў у галаве сваёй нават план нейкi сваёй дзейнасцi. Нейкая рыса з'явiлася ў iм новая, як бы ўкрадзеная ад нябожчыка Вiнцэнтага. Гэта было штосьцi падобнае да хiтрасцi, хоць i не хiтрасць. Ён усё блiжэй трымацца пачаў Вiнцэнтавага сына, а той таксама штосьцi трымаў у галаве сваёй, часамi даходжваючы туды, дзе ля лесу бялелi новыя калгасаўскiя будынкi. Там, у старэйшага свайго брата, цяперашняга калгасаўца, ён гаварыў i пра нейкае парабкоўства ў кагосьцi калгасаўцаў, i пра нейкую паншчыну, якая нейкiм робiцца. Старэйшы брат усмiхаўся з гэтага, але нарэшце дадаваў сваю думку пра гэта ўсё:
- Хто дужшы, той прутшы.
- Вось гэта i я кажу. Бацька тады разумна стараўся выдзелiцца невялiкiм гуртам...
Яны ўспамiналi бацьку, гаварылi пра Бушмара (хоць хутара яго больш не ўспамiналi).
Пасля адзiн раз Бушмар нешта доўга не пайшоў да Вiнцэнтавага сына i яго суседзяў, а праз тыдзень якi ён з'явiўся да першага ад лесу калгасаўскага дома i пастукаў у акно. Выйшаў з дому другi Вiнцэнтага сын. Вечар быў, цёмна. Дарога праз лес была аж чорнаю. Два мужчыны падалiся скрозь паўз лес i поле, iшлi паволi i гаварылi пошапкам.
Зайшлi аж на Бушмараў хутар, а пасля назад. З таго часу калi-нiкалi яшчэ заходзiў гэты калгасавец да Бушмара, прыходзiў ужо смела i другi Вiнцанцюк, а часамi i яшчэ хто-небудзь з тых падлесных новых хутаранцаў ацiраўся тут.
Раз Бушмар i з Галенаю быў спаткаўся. Было папаўднi, свяцiла сонца. Галена iшла з дзецьмi (сваiм i двума Амiлiнымi) па новай грэблi за тым месцам, дзе калiсьцi была вёска.
Бушмар джгаў аднекуль дарогаю. Перад Галенаю ён прыпынiўся, аж падаўся ад раптоўнасцi крыху назад. Галена яму нiчога не сказала, хацела моўчкi прайсцi ў сваю дарогу, але ён стаяў i глядзеў на яе. Тады яна, здэтэнаваўшыся, сказала:
- Дзяньдобры.
Ён адказаў. I як яна пайшла далей, ён затрымаў яе:
- Пачакай.
- Чаго?
- Пачакай. Стой... Да мяне не вернешся?
- Не.
- А можа, падумаеш?
- Не... Нiколi.
I, памаўчаўшы:
- Каб ты здаў усю гаспадарку ў калгас, сам, з добраю ахвотаю, ды каб год колькi як чалавек пажыў у калгасе, каб змянiўся, каб нанава радзiўся, тады, можа б, што i было, а так... Не, не!
Яна павяла дзяцей далей, а ён загукаў услед:
- Раней я з свету пазводжу вас усiх!..
Галена пайшла шпарчэй i чула яшчэ ўсё яго моцны шэпт:
- I сыны мае там у iх, без бацькi, без мяне...
- Хоць раз ты сваiх дзяцей успомнiў, - гукала здалёк, абярнуўшыся да яго, Галена. - Якi ты бацька, так ты i сыноў пры сабе маеш.
Тады Бушмар вярнуўся назад, адкуль iшоў, колькi раз азiрнуўшыся на Галену. Калгасаўскiя новыя будынкi весела залацiлiся сонцам.
IV
Раз надвечар Андрэй з Уладзем выйшлi з калгасаўскай канторы. Дзённая работа была скончана, мужчыны ля студнi мылi рукi. Падышоў да студнi памыцца i Ўладзя - перад гэтым ён паўдня рабiў у кузнi з кавалём. Андрэй рушыў за iм. Здалёк яшчэ чулi яны, як нейкая спрэчка iшла ля студнi, аж крык нейкi чуваць быў. Вусаты дзядзька, размахваючы шырака рукамi, штосьцi даводзiў. Некаторыя памагалi яму, некаторыя старалiся абсадзiць яго. Нарэшце выразна выявiлася, чаго ён хацеў:
- Гэта праўду ён мне кажа, што цяпер можна iначай крыху.
- Што? - запытаў Андрэй.
- А от тое, што - поле дык мы разам будзем рабiць, а агароды падзелiм кожны па кавалку. Куры падзелiм, малочную жывёлiну.
- Нашто?
- А каб распараджэнне мець сабе.
- Тады хiба i поле?
- Пасля можна будзе i поле.
- А мо цяпер ужо?
- Я не кажу цяпер, але... а ўрэшце...
Тады падаў голас Вiнцэнтага сын:
- Гэта то не трэба, гэтак калгас раскiдаецца, але зрабiць два цi тры меншых калгасы - дык патрэбна, пааддзяляцца па колькi сем'яў разам...
Пасля гэтага ўзняўся большы яшчэ крык, а калi разыходзiлiся, некалькi чалавек аддзялiлiся i пайшлi ў другi бок за Вiнцэнтавым сынам. Ён раптам вярнуўся туды, дзе стаялi Андрэй з Уладзем, i растлумачыў:
- Тут гэта от дзеля чаго. Каб усiх гаспадароў паўцягваць сюды. У вялiкi гурт дык не лiшне яны паквапяць, а так - дык усе пойдуць. Тады ўся ваколiчнасць наша будзе калгасаўскаю.
- А як не пойдуць? - як следчы, запытаў Уладзя, глянуўшы на Андрэя.
- Пойдуць.
- Што, ты пытаўся ў iх?
- Пытаўся.
- Ну i пойдуць?
- Усе.
I, падумаўшы:
- Нават Бушмар.
- Ён, мусiць, самым першым пойдзе? - здагадаўся Андрэй.
Але той таксама здагадаўся, што гэта допыт:
- Ён не хоча, але, дзеля спакою, i яго трэба завалаць.
- Ён табе патрэбен?
- Я не пра сябе аднаго дбаю.
- Ты за ўсiх! - усмiхнуўся Ўладзя.
Той падаўся ад студнi.
У той вечар шмат калгасаўцаў непакоiлiся вельмi. Хмурна думаў Андрэй, а на Ўладзевай кватэры сабралiся хлопцы. Пакойчык быў невялiчкi, дзвярыма ў прасторную зборню, дзе ранiцамi жанчыны зносiлi кармiць малых дзяцей. Стала яшчэ не было, а можа, вынеслi куды яго. На акне гарэла лямпа, а акно застаўлена было да палавiны фанернаю дошкаю. Хлопцаў сышлося чалавек сем, i, як сабралiся ўсе, Уладзя аглушыў усiх запытаннем:
- Чулi?
Чулi ўсе, толькi адзiн не:
- Што?
Але на яго паглядзелi так, што ён спусцiў унiз вочы. Гэта быў хлопец бадай старэйшы за ўсiх тут, яго недалюблiвалi за скрытнасць.
- Значыцца, ты, Сымон, за тое, каб зрабiць тут два калектывы з аднаго? Ну, чаго тут таiцца, прызнавайся...
Так выявiўся раскол.
- А ты скажы, чаму табе здаецца, што гэтак будзе лепш?
- Каб калектывiзаваць усё наваколле.
- А калi гэта будзе канец усёй калектывiзацыi?
- Як?
- А так што без хутаранцаў ты цi, можа, хто тваiмi рукамi хоча развалiць усю работу, а тады ўсё будзе проста. Можа, каму толькi гэтага i трэба.
Пасля падышоў Андрэй з некаторымi мужчынамi, найшло хлопцаў i дзяўчат, жанок. У маленькiм пакойчыку не маглi стоўпiцца, адчынiлi дзверы ў дзiцячую сталавальню i выйшлi ўсе туды. Неўзабаве, можна сказаць, сышлiся ўсе.
- Вось i сход! - гукнуў хтосьцi.
I яшчэ Андрэй заглушыў усiх:
- А ну, скажы там, як гэта рабiць трэба нам далей? На колькi гуртоў разбiцца? А калi будзем дзялiцца, дык мо ўжо цяпер нарыхтаваць калоў, каб адзiн аднаму голавы растоўкаць.
Пачалiся гаворкi, спрэчкi. Папаў Андрэй якраз туды, куды трэба было. Умеў часамi ўцэлiць словам!
- Каму няўгодна, няхай хоць сёння выбiраецца!
- Бо тады гаварылi, што бо адразу рай будзе на зямлi, што i трактары i шмахтары будуць, а гэта - тымi самымi плугамi i коньмi ару.