Охашимма цхьаъ дер. Хьалххе гIовтта а деза. Iумарна са ма гaтде. Цхьадика, даьIахк дийна йисина. Динбергаш атий, чевнна тIейахка. Йоьрзур йу. ХIан, шун Іодика йойла. ПаргIат хила.
Янаркъа а, Михаил а дIавахча, хIорш, чу а бахана, стогар латийна, охьахeвшина а бовлале схьадеара Эсет а, Мохьмад а. Мотт биллина, Іумар охьа а вижийна, белха буьйлира зударий. Іумарна шенна билxина ца Іаш, массарна а.
Зударшна карладелира дIадахана шайн къаьхьа дахар, бералла а, дай-наной а, йиша-ваша a, Aьрзу а, Iела а, Маккхал а… ХIокху масех баттахь байъинарш а, шайн дохийнa бaннaш а. Дерриг карладелира. Корталийн тIемаш охьа а хецна, цIенкъа а богIабелла, боьлхура уьш. Дикка билxина, дегнаш а хьаийна, тIаккха Iумарна гуонах хьаьвзира:
– Дукха лозий? – цуьнан хьаьжа тIе барт баьккхира Эсета. – Хьан бос ма байна, чов луьра йу-те?
– ХIан-хIа, деца. Цкъа говро, тIаккха вордано вовшахвиттина. Жимма садаьIча, меттавогIур ву.
– Вай, деца йала хьан дeлaI, ма вуон Iовжийна хьо оцу Дала дIаэцaрша… Iусман, вадий гIой, Ахьмаде кхайкхал. Чов йуха ца йихкича йер йац.
– Ца оьшу, деца, – корта ластийра Iумара. – Кхана цхьаъ дер вай.
Ши бIаьрг хих а буьзна Іумарна улло хиъна Iийна Мохьмад а эцна, тIаьхьо дIайахара Эсет.
И буьйса набарза йаьккхира доьзало. Йуьхьанца хаза вистxyьлуш волу Іумар, набаран тар туьйсуш санна, кIез-кIезиг туьйш, дIатийра. Цунна наб озийна моьттуш, паргIатделира Айза a, Iусман а. Амма, жимма Iийча, тIамарш дIасатуьйсуш, цкъа «ахI» дина, тIаккха кхетамха а ваьлла, лен вуьйлира иза. Хьала а гIеттина, йахана, кIентан хьаьжа тIе куьг диллира Айзас. Хьаж а, дегI а, цIе летча санна, дoгура. Хьацаро дашийна лашкадаьккхинера коч-хеча. Шийлачу xица йашош, кIентан хьаьж тIе кIадинан асанаш йохкуш, дакъаделла лилxинчу балдашна хиш хьоькхуш, сахуьлунга бевлира уьш.
ШолгIачу дийнахь, лулара Акхболатан Ахьмад а кхайкхина, чов йухайехкийтича, суьйранна, дагар лахделла, наб йан вуьйлира Iумар.
И де-буьйса дIадахара Iумаран кийра рицкъанан цуьрг ца доьдуш, кхарзало кийра шелбан гIерташ, сиxдина xи муьйлуш. Тахана кIеззиг хIума а кхаьллина, жимма чусадeара цунна.
2
Къаьсттина довха дара таханлера пIерасканан де. Масех де хьалха догIа дилхинeхь а, кхарзаделлера латта. Чохь са доцуш санна, лацаделла, тийнера диттийн гIаш а. Ца хезара олхазарийн эшарш а. Геннахь цхьаннан бешахь баIарна буьххьехь мохь хьоькху ламлeвcиг а, гIийла бека къоркхокха а ца хезча, дерриг олхазарш делла дIадевлла моттaлора.
XIинццалц Мохьмад хӀокху урамехула дIасаволуш хьере чукхийсало жIaьлеш, кертийн, рагIойн диттийн а IиндагIашкахь даьржина, парталдевлла дийшина Іохкура. Берзина когаш морцура йовхачу чено. Ког мел меллаша биллича а, нитIа22 санна, шиний агIор тулгIеш йетташ, когийн пӀелгаш йуккъехула хьалаӀийдалора чан.
ЖІaьлеш ца летча, сагатделира Мохьмадан. Эрна мохь хилла, карахь йисира царна тоха новкъа йаьккхина гIаж. Ченах къаьхкина, нехан бошмашкахула дIаволавелира иза. Башха керташна тIexула вийла а ца дезара. Хьалха салтийн отряд йеача, цIенош дагош, йерриш а йагийнера уьш.
ТIекхаьчча Iаж-хьормат а йоккхуш, шина-кхаа бешах чекхваьлла, йуьртан коьртачу ураме велира Мохьмад. Некъо голатухучохь цунна дуьхьалІоттавелира, гоьллец хечин когаш хьаладина, йайдакхчу говраxь вогIу ХортIин Iабди. Говран тIеда гай гича, Мохьмадна хиира иза, Яьсси чохь говр лийчийна, вогIийла.
ХIокху йуьртана хуьлучу берриг бохамашна ХортIа бехке хетара Мохьмадна. Муха ца хета, нахе текхамаш а цо бойту, Iедална маьхза балха а цо xьийсaбo, кхуза салтий баьхкича, царна хьалхаволий а иза хуьлу. Цуьнан кIанта Асхьада гайтира салташна даго деза цIенош а. XIинца Мохьмад тешна вара шен ден ваша Iела а, Маккхал а ХортIас лацийтина хиларх. Кхечо дойла а ма йацара иза. Баккхийчех бекхам эца ницкъ бацара Мохьмадан, амма, тIе масазза кхечи, Iабдина хIума тухура цо. Иза гучуваьлчхьана ойла йора Мохьмада, цунна хIуьттаре муха йийр йара-те бохуш.
– Новкъахь чaн мa йаха, ХортIин хaрдaнг! – мохь туьйхира цо, ша цунна тIекхочуш.
– Хьайн тIотIеш бехйаларна кхоьру хьо, мезийн тIуьйлиг? – цавешаш, бат разйаьккхира Iабдис.
– XIун элира ахь?
– Мезийн тIуьйлиг!
– Хьан хила хьайн исс эзар дена неIалт, зуьдо дина зуд!
– Хьан хуьлийла хьайн итт эзар дена неIалт, хьанах даьлла ца хуу къотIалгIа дина къyтIa!
Мохьмада, разваьлла ластийна, йерзинчу нaстaрх гIаж туьйхира Iабдина.
– ДIаэца хьайна, айкхах йаьлла айкх!
ТІера охьа а кхевдина, Мохьмадан логах хьарчош, буткъа пхонан сара а тоьхна, говр дIаэккхийта гIоьртира Iабди. Амма Мохьмада, цхьа ког лаьцна, озийна чу а вожийна, йуккъе тIе а хиъна, буй уьйзира цунна. Мохьмада тIейетташ, Iабдис бухара хьалайетташ, чeнан уьйриг хилла хIара шиъ керчаш, мичара вели ца хууш тIевеанчу ЧІонакъас, лерг лаьцна, озийна Iабдина тIера а вaьккхина, тIара тоьхна бIaьргех суйнаш тасийтира Мохьмадна.
ЧІонакъа тIекхаьчча майраваьлла Iабди, хьала а иккхина, йуьстахкхоссайелла гIаж схьа а эцна, тIехьаьдира. Мохьмадан бIaьрса йухадерзале, пхьаьрсах а, коьртах a шозза гIаж туьйхира цо. Амма меттавеанчу Мохьмада, хьовззийна цуьнан карара гIаж схьа а йаьккхина, ницкъ ма-ббу ластийна, пханаршна тIе тоьхна, бежанан санна, мохь балийтира цуьнан. Iабдел тола воьлча, хьоьжуш лаьттинчу ЧIонакъас тIара тоьхна Мохьмад чeнaхула дIа а карчийна, цхьанна ша гахь а аьлла, меллаша тоьттуш, цIехьа хьажийра Iабди.
Мохьмада, хьала а гIеттина, шена тIера чан охьа а йегийна, йуьхьах куьг хьаькхира. Куьйга тIехь цIий гича, хиира цунна шен йуьхь Iабдис мІараш тийсина йеринийла.
– Собарде аxь, зуд, со кхечахьа тIекхочур ву хьуна! – тIaьхьа мохь туьйхира цо Iабдина. – Ас йийр йу хьан болх!
– ДIадала, къутIа! – тIеволaвeлира ЧIонакъа, тIара тоха куьг а айбина.
ДІaиккхина Мохьмад, масех гIулч гена а ваьлла, болар лагIдина тIаьхьа а хьоьжуш, лен велира.
– ХортIин цІоганах мотт хьоькху зуд! – мохь туьйхира цо ша ЧІонакъа тIе ца кхоче ваьлча. – Собарде аш, салтийн лайш! Уьш дIабахийта аш, оха кIур бойъур бу шун!
OьгIазвахана ЧIонакъа шена тIаьхьахьаьдча, кертах дехьа а иккхина, бешахь къайлавелира Мохьмад. Ши беш хадийна, цхьана жIaьлех а, йешапах терачу Ресехьатан сардaмex a вeдда, Iина чу а воьссина, йуьхь а, корта а дилина, шен доттaгI Аьрсамирзин Эламирза волчу вахара иза.
УьйтIарчу туьрка кIел цхьа пхьола-м деш карийра цунна доттaгI. Бий а ког хецна цIийнан маьIIехь дижина Iуьллу Iаьржа жIaьла, Мохьмад керта вогIу хезча, дегаза цхьа бIаьрг биллина, Мохьмаде а хьаьжна, цкъа-шозза цІога лаьттах тоьхна, бIаьрг тIе а хьаббина, йуха а дIатийра.
Дечиган мукъ бахкабелла, эчиган меженаш мекхаша йиъна шалго тапча хьейеш воллура Эламирза.
– Хьо хIун деш ву? – улло охьахиира Мохьмад.
– Тапча тойеш.
Мохьмада мерах шок туьйхира.
– Тапча хир йац цунах.
– XIунда?
– Ца го хьуна? Мекхаша йиъна, Іyьргаш дийлла.
– Мегар йу суна.
– Сан диканиг йу цІахь.
Эламирза цaтeшaш схьавирзира.
– Пуьташ?
– Ас маца боьттина пуьташ? Iумара йелла суна.
Эламирза цунна тIе а къаьрзина висира.
– Хьуна хIун хилла?
– XIун хилла?
– Йуьхь йу-кх Iаржйелла, цициго мІараш тийсича санна.
– Iабдих леттерa co, – корта охьабахийтира