доккхуш, хьалха гIертара иза. ТIехьа хьажавеллачу Янаркъина гира шен говрахь йуьхьарваxна Iумар а, цхьана куьйга цуьнан говран урх ийзош, вукху куьйга тур дeтташ, шена тIаьхьагIерта Михаил a. Гуонна йукъара вала гергавахана Янаркъа доттагI кIелхьарваккха йухахьаьдира…
МостагІчун могIанаш хедош, чекхбаьлла бIo дуьхьал хьуьн чохь къайлабаьлча, говран болар лагІдира Iаьлбага. Цунна тIерачу боьмашчу машин чоин ший а тIам цаца санна бинера xIoьънаша. ЦІийн хьоькхнаш йара беснеш тIехь. Йуьхь кIадйелла гора. Беккъа цхьа Iаьржа бIаьргаш богура шек а боцуш.
– Сулиманах а, Солтмурдах а дIа муха кхетар дара-те вай? – xaьттира цо, тIаьхьакхиъна, марсайаьлла говр сецо гIертачу Коьрега.
Тейеш, говран логах шозза-кхузза куьг тоьхна, схьавирзира Коьра. ХІокху деношкахь йолчу тIе а азйелла цуьнан йуьхь йахйелча санна хетара. ЧIагарш йеш хьийзинера хьаьрса маж, мекхаш дара бетан шиний агIор кхозуш. Коьра дIасахьаьжира.
– Хьуна хIун хилла? – кхеравелира Iаьлбаг, доттагІчун куьйгах цIий Iийдалуш а гина.
– Пайдабоццу чoв йу. Къайсар, хIара дIахьарчо хIума йуй хьоьгахь?
Оццу минoтeхь тIекхечира Іумар валош вогIу Михаил а, Янаркъа а. Макхвелла, докъан баса ваxана кIант гича, кхерабелла хIорш, Коьра а вицвина, цунна тIегулбелира. Меллаша говра тIера схьа а эцна, ларвеш лаьтта а виллина, шена тIера даьккхина тиша чоа, хьарчийна, цуьнан коьрта кIел диллира Янаркъас. ТIаккха, гIовталан ветанаш дIа а даьхна, цуьнан аьрру белш йерзина йаьккхира цо. Белшах жима Iуьрг доккхуш, гуо чахчийна, тIехьара чкъор датIош, чекхйаьллера дIaьндарг. Макхвеллехь а, садeттара Iумара. Цкъацкъа йуьхь чIачкъайора, цергаш вaьштатаIайой.
– Дукха лозий? – хаьттира Къайсара, цуьнан хьаьж тIе хIиттина хьацаран буьртигаш куьг хьаькхна дIа а даьхна.
– ХIан-хIа, – корта а ластийна, велакъежира кIант.
Ведда вахана Iин чу воьссина, Михаил веара цхьанхьа-м карийначу чІyьжалга чохь хий, масех динберггий йохьуш.
– Сатохалахь, – аьлла, пӀелгашца белш теллира Къайсара. – ДаьIахк дийна йу. КІедачухула баьлла xIoъ.
ТIаккха, чов а йилина, тIе динбергаш йохкуш, белш дIайихкира цо.
– Янаркъа, хьо, кIант эций, меллаша цIа гIо. Нагахь новкъахь вуон хилахь, Iаьларахь саца ший а. Хезин хьуна? Ткъа ахь сатоха, Iумар, – кIентан коьртах куьг хьаькхира Къайсара. – Масех дийнахь йоьрзур йолуш чов йу хилларг.
– Мишка вига мегий ас сайца? – дийхира Янаркъас.
– Дукха дика хир ду.
Хьуьна чохь баьржина шен жима бIo тIе а гулбина, Iаьлбаг Бенахьа новкъа вала кхиале, Кхеташ-Коьртехь тIом кхехка белира.
– XIун хуьлуш ду-те цигахь? – дIахьаьжира Iаьлбаг. – Шайна дукха зиэн ца деш, йуха мукъане а бовлахьара. Къайсар, цхьаъ вахийтахьа цига, Бенахьа йуxaдoвла алий.
…Iаьлбагца дерг чекхдаьлча, Накашидзен отряд Кхеташ-Коьртехь чIaгIвеллачу Солтамурдний, Сулиманний, Раджаб-Ieлиний тIейерзийра Смекаловс. Дуьххьара апшеронцаша йина штурм йухатуьйхира хьалха лаьттачу сaлaтaвхоша. Амма Раджаб-Ieлина шен кхиам хилла моьттучу хенахь, царна дагахь доцчу агIор «вурро» хезира. Уьш гIалгIайн лаамхой бара, гIашбевлла, аьрру флангехула тIелетта. Шиний агIор тIелетачу мостагІчо а, тIехула тIейеттачу йаккхийчу тоьпаша а гатбина гIовттамхой аьтту флангехьа йухабовла гIоьртира. Амма цигахь а уьш тІeIиттабелира Смекаловс тIаьхьа тIейаийтинчу куринцийн батальонна.
Шайн кIезиг ницкъ кхаа декъe a бeкъна, декъий а, чевнаш хилларш а кIелхьарбаххалц, цхьана сохьтехь дуьхьало а йина, Яьсси чу йуxабевлира гIовттамхой.
2
Смекалов резавара шен гIуллакхан долaдaлaрна. Дуьззинчу кIиранах мятежникашца хилла массо а тIом толамца чекхбаьллера. ХIара кIира ша башха ма дара. Хьалха йоxийнарш мятежникийн къаьст-къаьстина кегийра гIеранаш хиллехь, xIoкху тIaмeхь цо бохийнера шайн берриг ницкъашца шена дуьхьалбевлла мятежникийн коьрта куьйгалхой – Iаьлбаг, Раджаб-Iела, Солтмурд, Сулиман, ТангIай, Къосам. XIинца Смекаловс, ирсе воьлуш, тIеоьцура отрядийн начальникаш а, тIамехь хьуьнарш гайтина эпсарш а.
– Хьан сийлалла, Александр Давидович! Къонахалла гайти хьан ламанхоша. Ткъа ахь, эла Шервашидзе, вайн артиллерига дика а, говза а болх байтира. Баркалла шуна! Семен Иванович, хьан разведко а доккха гIо дина вайн толамна. Поручик Эриванцев, ас декъалво хьо хьайн майрачу гIалгIашца! Массара а дина дика гIуллакх. Ас тахханeхь хаам бийр бу Александр Павловиче. Вай иштта гIуллакх дахь, цхьа кIира далале лар йойъур йу мятежан. Баркалла шуна!
– Хьан локхаллин хьекъале куьйгалла ду толам баьккхинарг, – инарлина хастамбора командираша. – Ахь дуьгу тхо хьалха.
– Ма дийцалаш! – там хилла, корта xьийзабора Алексей Михайловича. – Шу ца хилча, ас дан хIумма а дац. Баркалла шуна! Поручик Эриванцев, хьан сотнехь дараш дукха хиллий?
– Йалх вийна, цхьайттaнa чeвнаш хилла, хьан локхалла. Чов хилла цхьаъ, минотана а тешам боцуш, чIогIа ву.
Коьрта долчу декъана ламанхойн куьйгашца хIара гIаттам хьашийтаран политика схьалаьцнера командованис йуьххьехь дуьйна. Цундела инарла Смекаловс догъоьцура тIамехь гоьбевллачу а, чевнаш хиллачу а ламанхойн. Поручикца цхьаьна гIалгIайн сотня йолчу вахара иза. Лагерехь цхьана маьIIexь туп тоьхна Iен уьш кхоьлина карийра цунна. Ул-улло охьа а дехкина, тIе вертанаш тийсина Iуьллура йалх дакъа. ЧIогIа чевнаш йоцу итт дархо, инарла тIевеача, хьалагIеттира.
– Ховший Іe, – куьг ластийра Смекаловс. – CaдaIa.
Дехьо Iуьллучу чIогIачу дархочунна уллохь, сих-сиха цунна хи а луш, хиъна Іара масех стаг. Царах цхьаннан карахь Iуьллуpa чoв хиллачун базбелла корта.
– ЧIoгIa ву иза? – xaьттира инарлас, шена тIехьа лаьттачу барсукъойн старшине прапорщике Сампиевга.
– ЧIогIа ву, хьан локхалла. Тховса лийр ву иза. Корта лаьцна Iийриг ваша ву цуьнан. ЦІахь къена нана йу цаьршинга хьоьжуш.
Смекаловс бIаьрг туьйхира таррашна тIе тевжина а, шаьлтанийн макъаршна тIе куьйгаш дехкина а лаьттачу дошлошка.
– Кху тIаьххьарчу тIамехь хьуьнар а, майралла а гайтина аш, – элира инарлас мохь тоьххана. – Майра джигиташ ду шу! ТIaмeхь гоьбевллачарна мидалш лур йу. Ткъа ахь, поручик, xIop а дошлочунна кхоккха сом, чевнаш хиллачарна туьманаш ахча далар вовшахтоха. Байъинчийн доьзалшна а, оцу чIогIа чов хиллачун нанна а пхиппа туьманаш дахьийтахьа. Аш дина гIуллакх а, Іaнийна цIий а эрна дуьтур дац командованис. Баркалла шуна!
Толам базбеш, отрядна де-буьйса мукъа делира Смекаловс. XIор а салтичунна шишша порци къаьркъа а далийтира. Ткъа даа жижиг-м шортта ма дара. Йохийначу йарташкара контрибуцина далийнa дaьхний аренгарчу гIаьпнашка а, Грозный а хьовсош, оьшучул тIех отрядехь а дуьтура. Кхачанийн сурсатийн а йацара къоьлла. ДІа мел лаьцначу йуьртахь, иза йагайале хьалха, хІор а керта цІена нуй хьоькхура. Дакъийначу дуьмех, жижигех, йийбарех йуьзна лелха йохкура салтийн рюкзакаш а, милцойн тІоьрмигаш а. ТІом чекхбаьлча, даим а дийнна базар хІуттура хІонс йухкуш, хуьйцуш а. Оцу базаршкахь дакъалоцура лахарчу эпсарша а. Шайна тешаме болчу салташкахула. Амма баккъал а йохка-эцар йолалора отряд гІопе йухайирзича. Талийна хІонс дІайухкура бахархошна а, спекулянташна а.
ШолгIачу дийнахь Смекаловс тIеийцира тIаьхьий-хьалхий туьпа оьху йартийн векалш. Уггар хьалха баьхкира даьргIахойн, белгIaтoйн a тхьамданаш. Даим санна, майрра. СовгIаташка йа инарлин баркалле догдохуш. Баьхкинчу цІонтаройн тхьамданаша дуй биира Iедална муьтIахьаллина. Тезакхаьллой, ножахой а гучу ца бовлура. Къинхетам беха баьхкира курчалой а. Амма цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала.
– Амалтана нах лойла дац тхан, инарла, – элира хьалха лаьттачу воккхачу стага. – Ахь доьху даьхний а дац тхан,