Муу Баанси тэрэ байсангаа ехэ гоёор барижа дууһаад байхадан, хатуу арсияа үгэжэ, тарган мяхаа идюулэжэ хуб-салуулажа, мунгэ угэжэ: "Тиижэ унаһан гараһан нютагтаа гаража амарыштаа", — гэнэ.
Тиижэ Муу. Баанси хубсалажа, мүнгэтэй болжо, тайшаа убэгэйе торгожо, мүнөө болсо хэлүүлэн дурдуулан байнал.
77. ЯЛА
Эртэ урда сагта нэгэтэ Яла гэжэ хун тээрмэдэ ошоо. Тээрмэдээ һүня хуреэд талхаяа буулгаад, нэгэ мангадта хонохоёо ошоо Тэрэ квао тира дань, гэрээнь тойроод олон амитад байба Эдэ амитад хулгайшад байжа, амбаарайнь уудые домкраадаар уЬгээд, орхо хуугээ олжо ядажа байгаа. Тэрэ хунэй ойрын ошохо-донь: "Ши энээ уруу оро, биде олзонпоонь хубаалдахабдн", — гэнэ. Яла олон амитадһаа айхадаа саглаасяа үгөөд, амбаар соо оробо. Орходонь, амбаар дуурэн мяха, топо, гульмэ ха-нада улгээтэй байба. Байһан юумыень хуу ообордожо дүүр-гэжэ байхадань, газаа байгаашад юумыень гаргаад, домкраа-даа табижархёод, гуйлдэжэ арилшаба.
Тэрэ хун улээ амбаар соо харанхыда. Амбаар соогуурна УРУУ өөдэ ябжа ябжа эсээд, доошоо һуушаба. Тамхяа татажа байтарни, спичкын гал гүлмэдэнь аһашоо. Амбаарынь хуу дурэжэ захалаа. Үүдэнэй холоод дуржэ унашахаа байба. тэрэ һамаанда Яла гуйжэ ой уруу ошобо. Хунууд шууяа гарган гуйлдэжэ ерээд, унтаргаахаяа забданад. Яла ШШЩЙ шугы, соогуур, харгыгаар. Гэнтэ харан, гэхэдэнь. ^0РГ0Й хүрэтэр галУ дурэжэ байгаа. Тэдэнэй ойро ошобо. Ошходонь Үнөөхи хулгайшадиинь байба. Өөрынгөө мориео танишаоа
— Мориимни угэгты, ябхамни. "LrtAU ихэбди, — гэжэ
— Бу мэндэ, бидэ шамда энэ олзоһоон ухзоди.
нэгэ тоһотой боошхо хооһолжо ВШ гаргаад, тэрэ ху-Яла хүлеэн хүлеэнэ. Тоһотой боошхо о г v'ЖМ$ Ш№ ниие досоонь хээд хабхуултёо." ШОНо тоһоной баД. Тэрэнэй боошхо соогоо пуужа ц к забхараарня Үнэрөөр боошхынь долёожо байба. Щ J алдаад гүйбэ хээд, шоные һүүлһээнь баришаба. шин Щ
боошхо хүн хоерые шэрээд. Гүйнэ, гүйнэ һүүлыень табиногой. Хэдышье саг соо гүйжэ ябатараа. боошхонь түгсздэ тороод бадаршоо. Тэрэ хүн гараад, гэртээ моришьегүй, талхашьегүй бусаа юм гэхэ.
78. МОЛОНТОЙ ҮБЭГЭН
Урдани сагта Молонтой гэжэ үбэгэн яба-Нан гэхэ. Хүйлэн хүхэ бухатай байгаа
ха Тэрэ буха унаад Эрлэн хаанда ошохо гэжэ ябаба.
Харгуйгаар ябажа ябахадан урдаһаан Альбаша хара хү-бүүн золгобо. Алтан шарга мори унаһан юмэ.
— Мэндээ, Молонтой үбэгэн! Хаа хүрхэеэ ябаабта, Молонтой үбэгэн?.J
— Эрлэн хаанда ошожо, газар дэлхэй мэдаээр зарлиг
абаха гэжэ ябанаб.
— һм… газар дэлхэй мэдэхээр зарлиг абахамни гэнэ
гүүш?
— Тиимэ, тиимэ, хүбүүдэй үри!
— Бишни бапа тиимэ панаатай ябанаби. Шимни ехээр үбэгэрөөд байнаш. Газар дэлхэйн хаан болжо ялахагүйш. Намайгаа даалгагша болго. Бишни залууб, бүхэб, мэргэм. Шамда а ехэ тупатай байхаби.
— Тэрэ хүүршни ехэ зүбтэй байна даа. Тиибэл хоюулаа хаан болое.
Тиижэ зугаалажа һуутараа, Альбаша хүбүүн. хэлэбэ:
— Минии морин ехэ хурдан, эшэгын мяха эргүүлээгүйдэ, гунан ехэ дайдые гурба эргэхэ, дүнэн ехэ двйдые дүрбэ эргэ-
*э байха.
— Миниишье буха дан юумаһаа таһархагүй байха юм.
Дэлхэй дээрэ хүсэхэ галдан ганса нэгэн байха даа!
— уһм, Һм. Энэ муу муухай бухашни юу хүсэхэ байнабн?
ь°ли, боли, үбэгэн.
Зам, тиигээ пааш, боосоо табилсая.
Табилсая. Юугаар? ГГ" Толгой, толгойгоорон.
ШШ
— Зай, тиимэ, тннмэ.
Хоюулаа rap гараа барилсажа, боосолдобо. Альбаша. хара хубуун морёо унажа, баруун тээшээ ябаба, Молонтой убэгэн яун тээшээ ябаха гэжэ бухая а унаба. Альбаша хара хубуун газар тэнгэри хоёрон тэг дундууран бургэд мэтэ бурэлзэжэ, харабсар мэтэ хабталзажа, арбаад нюрга алад барижа, хо-рёод нюрга ходо барижа, хии мэтэ ниидэжэ, сог мэтэ һүрэ-жэ ябашаба.
Молонтой убэгэн байраһаан занлаагүйгөөр бухаяа үргүү-лээд, зуугшээ яарапан толгойень баруугшан харуулаад байба ха.
Альбаша хара хубуун гунан дайдые тойроод, дунэн дай- j дые эргээд ерхэдэн, Молонтой убэгэн мэн хэмдээ байжа] байна.
— Зай, убэгэмнн, яабабта? Байһан газарта а байһаар бай- < аа гуут?
— Юугаа хэлэнэбши?! Бухаймни толгойен харыш, зуун (тээшээ хаража байһан юумаад, баруун тээшээ хаража бай-нал. Яабабши ннхэдээ? Нааданшни шог — нааданай хун бэ-шэби.
— Дэлхэй тойроод ерэбэб гэжэ, хорон худал' хэлэжэ һо-роһо буу-бур юума эндэ. Сэгтэ Сэмбэр уулайн хормойдон орьёл сагаан буга тала дундуураа таһа харбуулаад, шупаа гаража хэбтээ һэн. Түунн саада тээ, шара далайн (хажууда) шандаган, загал ерэһэн хандагай баабгайда барюулаад шупаа гаража, бааяжа хэбтээ һэн. Туунн саада тээ Арсалан (нэгэ) хуниие улдэжэ ябаа пан. Тэдэни хараа гууш?
— Орьёл сагаан бугышни би харбажа унагаагаа һам, загал эреэн хандагайешни минии буха гуйдэл дундань сүмэрэ мургэжэ орхёо Ьан. Арсаланшни минии муута хуниие улдэжэ Ябаа һан.
Түүниимни мэдэнгүйгөөр хуниие зэмэлэжэ, талада тарбаганам шэхые таһара татажа байналта. Боосоон минии, морёо угэ!
Альбаша хара хубуун морёо угэжэ бухайн абаба.
— Буха мни эжээ танидаг юма. Уняхадашни ябажа угэ-хэгуйбзэ, энэ тумэр балтаар хоёр эбэрынь тала дундуурань сохёорой. Тиигэбэлшни хии мэтэ хиидэжэ ошохо, хэрмэн мэтэ гульдаржа ошохо.
Молонтой убэгэн тиижэ хэлээд, алтан шарга морйёо унажа, харбаһан һомон мэтэ, шүдэһэн шулуун мэтэ ябажа угэбэ гэхэ.
Альбаша хара хубуун бухаяа унаад, тумэр хара балтаа-раа тархи руун буулгаба, тиихэдэн бухан ухэтхэжэ унашаба. Бухаяа ухуулээд, Альбаша хара хубуун баряад саашаа ошо-һониннь тэрэ гэлсэхэ.
79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН
Урай урай Хайбай мэргэн ябба. Даатита боро даагатай, таар тохомтой, тальти эмээлтэй, үнгэрсэг хара башлагтай байгаа. Саашаа болходоо, харуу Хара хаан ахатай байгаа. Харуу Хара хаан ахан болходоо Нугаржан хүбүүтэй, хоёр шэгэшхээхэн басагатай байгаа, харуу хатуу хатантай байгаа.
Түүнэһээн сааша болоод байхада, Хайбай мэргэн нэгэ сай-хан удэшэ Харуу хаан ахайндаа айшалхам гэжэ түхөөрбэ. Даатита боро даагаа асаржа, таар тохомоо тохожо, тальтн эмээлээ эмээллэжэ, унгэрсэг хара бушлагаа абажа, харуу Хара хаан аха тээшээ ябба гээшэ.
Ошо ошоһоор ошоод, ерэ ерэһээр ерээд, харуу Хара хаан ахайндаа ерээд, газаан оржо байба. Морёо уяад, харжа байхадан, харуу Хара хаан ахан хадаа орон дээрээ хэбтэжэ байба. Нугаржан хүбүүниин бурхан шуоуугаа арлигажа пууба, харуу хатуу хатаниин хадаа алда болохо хошхоног арлигажа пууба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин хадаа һартинсагаа арлигажа һууба, бага шэгэшгээхэн басаганиин тарагаа ашилжа пууба.
Тиигээд Хайбай мэргэн хадаа ханяажа ортибо. Ханяажа ортиходон, хүүн ожирбо гэжэ, тэрэ этыхэ уухыймаяа хадал-гана гээшэ. Хатаниин арлигажа һууһан хошхоногоо хамсы соогоо хэбэ, Нугаржан хүбүүниин бурхан шубуугаа таг дээ-Рээ хадалгаба, ехэ шэгэшхээхэн басаганиин һартинсагаа таг Дээрээ абажа хадалгаба, бага шэгэшхээхэн басаганиин тарагаа хормой дороо хадалгажа ортибо.
Тиигээд саашаа болжо байхада, Хайбай мэргэн уудэ татажа, соолдон оржо, хаанай мэндээр мэндэшэлжэ, хатан
21 БУРятские народные сказки
369
рообоор дороободолжо, шэнэ һонинмай һуралсажа һууба даа лхатая. Ахаһаан һурна:
— Хэр байжайна, юун һонннма бннб? — гэжэ.
— Юуншкэ һонинма убээ даа, — гэнэ.
Харуу Хара хаан ахан Хайбай мэргэнһаа һурна:
— Юун һонинма бннб? — гэжэ. Тиихэдэн Хайбай мэргэн хэлэжэ ортибо.
— Юуншкэ һониима убээл даа. Ганса иигээд танай тээшэ ябжа ябахадамнн, хатаниишни хадаа хамсы сооти хошхоногы шэнээн могой мурымни отолжо гараа һан. Тиихэдэ ехэ шэ-гэшхээхэниишни таг дээрээ хурайһан һартинсаги шэнээн шу-луу абажа, гартн руун шудэбэб. Тарти руун шэдхэдэмни, бага шэгэшхээхэниишни хормой дороо хэһэн тарагындли тартин сайһаар удхаржа унаа.
Тиигээдэл даа сааша, Харуу хаан ахан эдеэгээ мэдэгдэш-лэн хойноо эдеэгээ барни гаргажа шанба. Тогоогоо табъжа, тал а а тульжэ, тогоон соогоо эдеэгээ хэжэ шанжа ортибо.
Тиихэдэн Хайбай мэргэн ошоод тэндэн, хамһалсаһан болоод, тогооин улаан туудэбшэ гал табяадла. Тогоониин ехээр бусалба. Бусалхадан, ехэ шэгэшхээн басаганиин ерээд эдеэгээ абха панаатай ядаба, хамсыгаа, гараа дүрөгкөеэ һанжа. Бага шэгэшхээн басаганиин ерээд абажа ядна эдеэгээ. Хата-ниин ерээд абжа ядна, тэрэ тогоондоо оржо. Тиихэдэ Хайбай мэргэн: "Би хампалсууб", — гээд тогооин баряад, газаа тээшээ гуйжэ гарба. Газаа тээшээ гараад, унгэрсэг хара башлаг соогоо эдеэин хуу хэшхөөд, өөрөөн булгааһандан ороод хэбтэнэ.