Вы ня ведаеце Мiхасёвага пеўня? Шкада! Цiкавы певень... А можа вы i Мiхася ня ведаеце? Дык гэта-ж цёткi Агаты сын. Яму ўжо чатыры гады з гакам. Праўда, гак гэты не такi вялiкi: усяго два месяцы. Але Мiхась шмат чаго сам ужо ўмее зрабiць. Ён, напрыклад, сам трымае лыжку ў руцэ, сам есьць. А калi пад'есьць, то адсуне ад сябе мiску i скажа:
- Мама, Мiхась пад'еў. Дзякуй.
Пасьля яды хлопчык пачынае майстраваць. Ён-жа - майстра на ўсе рукi. I складанчык у яго ёсьць. Зусiм запраўдны. Праўда, складанчык гэты з маленькiм бракам: палавiна ляза адламаная, i ён ня войстраны гады два. Але што тут за бяда. Падумаеш, - палавiна ляза адламаная. Другая-ж засталася. Ёю можна зрабiць, што хочаш. У нядзелю, калi нiкога ня было дома, Мiхась узяў матчын апалонiк i зрабiў зь яго... люльку! Як бачыце, Мiхась - хлопчык хоць куды!..
Вось так напрацуецца за дзень, а ўночы сьпiць - хоць з гармат палi, не разбудзiш. Тады ён забываецца й пра пеўня. А певень кажны раз досьвiткам першы ў вёсцы сьпявае. Ну, быццам, пiльнуе, калi ранiца надыйходзiць. Залопае крыламi i як зацягне, моцна-моцна, - ку-ка-рэ-ку-у!
- Ах, каб на цябе лiха! Вось-жа глотку дзярэ, гарлатан! I паспаць ня дасьць, - зь лёгкай злосьцю бурчыць ён i зноў пачынае драмаць. А певень памаўчыць крыху, набярэ поўныя грудзi паветра i зноў - ку-ка-рэ-ку-у-у!
I калi зацягне ў трэйцi раз, то па усей вёсцы пачнуць адгукацца пеўнi, быццам хочуць даказаць, што яны таксама ня сьпяць.
А ранiцай певень i Мiхась на двор выходзяць разам. У кажнага зь iх занятак. Мiхась дапамагае мацi дайнiцу несьцi, а певень зьлезе з куратнiка, паглядзiць-паглядзiць вакол i нешта загаворыць да курэй-чубатак на сваёй курынай мове: ко-ко-ко-о-о! Вiдаць, кажа:
- Злазьце, чубаткi, сьнедаць пара. Пойдзем чарвякоў шукаць.
I чубаткi, сьпяшаючыся, адна за другой скачуць на зямлю, абступаюць свайго важака. А ён гэтак горда пазiрае вакол.
Мiхась таксама не стаiць склаўшы рукi. Ён чакае, пакуль мацi падоiць карову, i адначасова пiльнуе, каб певень iз сваей сям'ёй у гарод не забраўся. Калi ўсе куры зьбяруцца, певень павольна выходзiць зь iмi на вулiцу. Мiхась глядзiць, як певень вядзе курэй сьнедаць. Горда iдзе певень. Пастаў на галаву шклянку з вадой - не ўпадзе. Ступае адразу на чатыры пальцы. Крок цьвёрды. I стукае так, як рота салдат у цяжкiх ботах па бруку. Раз! раз! раз! Ды i ногi ў пеўня, што ў ботах. Нiжэй каленаў мякiнькае цёмнасiняе пер'е. Хвост што серп. Некалькi пярынак падымаюцца ўгару, апiсваюць паўкруг i апускаюцца данiзу. Так i здаецца: узлуй толькi такога ваяку, i ён гэтымi сярпамi-пярынкамi - мах!.. мах!.. I адразу напалам расьсячэ.
А як высока галаву трымае! Дзюба прыўзьнята. Грэбень крыху сьхiлены на правы бок. Iдзе - i вокам ня мiргне!
Глядзiць Мiхась i радуецца, што ў iх такi цудоўны певень. Ня толькi жывы гадзiньнiк, але i гаспадар курынай сям'i. I ўсе куры яго слухаюць. Вось певень нешта знайшоў, вiдаць, чарвяка. Хуценька павярнуўся, махнуў галавой - дзёўб! дзёўб!.. А дзюба ў яго - што малаток. Дзяўбануў колькi разоў, а потым ко-ко-ко!.. I тут як кiнуцца да яго чубаткi! Тапу! тапу! тапу!.. Адна перад адной - навыперадкi. А ён войстрым вокам паглядае: каму-ж аддаць здабычу? Першай падбегла чарнушка. Не, ёй не аддасьць чарвяка. Зiрнуў на яе - i чарнушка адскочыла, нiбы варам аблiтая. Падскочыла белашыйка. Так i ёсьць! Гэта для яе знайшоў ён першага чарвяка. Схапiла белашыйка здабычу, адбегла у бок, а сакатухi - за ёю, хочуць адабраць. Але дзе там! Яна ўжо глынула чарвяка i рассыпаецца:
- Ко-ко-ко, дзякую, браце певень, за пачастунак...
Мiхасёў певень ня толькi кормiць курыную сям'ю, але i абараняе яе ад ворагаў. А ворагаў у курэй многа. То каршун, то лiсiца, то галодны воўк захоча паласавацца. Тут певень i выступае абаронцам.
Аднойчы ў жнiўнi Мiхась прагнаў курэй з гароду, а сам нешта ўзяўся майстраваць. Курыны статак накiраваўся сьцежкай мiж жыта. Наперадзе, як заўсёды певень. Iдуць куры, гавораць мiж сабой, чарвякоў, мошак зьбiраюць. I раптам - ш-ш-шась! - нехта крылом па каласох. I зьнiк. Нямоцна шаснуў, але певень пачуў. Падскочыў, азiрнуўся, ды - кр-р-р-р... Насьцярожана, трывожна.
Сакатухi так i прыселi, дзе каторая была. А тут зьверху ўзноў нешта шэрае - ш-ш-шась! I - на белашыйку. Певень - кок-кок-ку-дак! - кiнуўся на дапамогу. А белашыйка - нi жывая нi мёртвая. I бачыць певень, як з пад кiпцюроў каршуна толькi пер'е ляцiць.
Усе куры папрыцiскалiся да зямлi, крычаць не сваiм голасам - ка-а-а! ка-а-а! Навет Мiхась прысеў ад нечаканасьцi. Складанчык выпаў з рук. Што рабiць: мацi клiкаць цi самому бегчы на дапамогу? А певень з разгону - раз! раз! сваей дзюбай-малатком каршуну ў сьпiну. Той аж кiгiкнуў ад болю ды хутчэй угару. А тут Мiхась сабраўся зь сiламi i як гаркне:
- Ага-га-га! Разбойнiк...
Так Мiхась зь пеўнем выратавалi белашыйку. I хто ведае, можа таму яна першай i чарвяка кажную ранiцу атрымлiвае, што пабыла ў каршуновых кiпцюрох...
Калi куры вяртаюцца з пасьбы, Мiхась уважлiва сочыць за iмi. Чаго добрага, возьмуць ды i махнуць у гарод!... А куры падыйдуць да карытка з вадой i пачынаюць пiць. Паволi, не сьпяшаючыся. Прысядуць крыху, набяруць вады, а потым высока-высока падымуць галаву. Шыя выцягваецца-выгiнаецца, i вада бульк-бульк-бульк! - пацякла ў горла. Нап'юцца, палягуць пад плотам i капошацца ў пяску. А певень ходзiць-ходзiць вакол, потым скок на плот. Сядзе, залопае крыламi, ды закрычыць: ку-ка-рэ-ку-у-у! I так моцна, што напэўна чуваць аж у суседняй вёсцы. Пасьпявае i iдзе адпачываць. Але ня сьпiць! Адно вока прыжмурыць, а другiм цiкуе, каб вораг не падкраўся...
Сонейка-ж тым часам так ласкава сьвецiць, так прыгравае. Певень ляжыць, час-ад-часу адкрые вочы, пацягнецца. Нагою - трэп! трэп! - i зноў зажмурыцца.
Мiхась любiць свайго пеўня i не баiцца яго. А суседзкiя дзецi баяцца. Певень ня кажнага пускае ў хату. Дзяўбецца!.. Аднойчы Вера, дзевяцiгадовая дзяўчынка, iшла да iх за нейкай патрэбай. Падыйшла да варот, толькi ўзялася за кручок, каб адчынiць, а певень скок ей на плячо. I пачаў калацiць дзюбай-малатком! Калi-б у гэты час ня было на дварэ Мiхася, нямала-б ёй дасталося.
Праўда, раней дык i Мiхасю нельга было выйсьцi з хаты: певень ня пускаў. Дык бацька неяк параiў:
- Ты, сынку, вазьмi палку i паганяй гэтага генерала вакол хаты. Запамятае i будзе цябе баяцца.
Мiхась узяў палку ды задаў генералу такога дыхту, што той цяпер абыходзiць хлопчыка далёка. Добранькi стаў, хоць ты яго да раны прыкладай.
Калi ў вёсцы заходзiць гўтарка пра Мiхасёвага пеўня, дык абавязкава пачуеш:
- Гэта якi певень? Той гарлапан? Генерал?
Для каго гарлапан, а для Мiхася - весялун, прыгажун, для мацi будзiльнiк, для сакатух-чубатак - абароньнiк i кармiлец.
I ўсе зь лёгкай бацькавай рукi завуць яго генералам.
Цi-ж ня цудоўны певень у Мiхася?
Аўг.Рапановiч
МАЦЕЯЎ КОТ
Не дарма пра Мацеявага ката людзi й прыказку злажылi: "Хiтры, як Мацеяў кот". Гэты кот прост легендарны. Хiба няма нiводнага кутка на Беларусi, каб ня чулi пра Мацеявага ката. Цi вы вазьмеце за Ячанскiм Рубяжом, цi за Ярэмiчамi, цi ля Баранавiчаў, цi яшчэ дзе за лепельскiмi лясамi-вазёрамi - усюды яго ведаюць. Ну й я дадам, што гэта запраўдны кот, якi заслужыўся таго, каб аб iм на'т пiсаць. А правёў ён свой век кашачы ў Каляпечнiках. Вось жыў ён - складаў пра сябе легенды.
Была ў Мацеявых шэрая котка - вялiкая, шустрая; часта ў гумно хадзiла мышэй лавiць, катоў да сябе заманьвала. Былi ў яе ўжо трэйцiя кацяняты. Нарадзiлася iх чацьвёра: беленькае, пярэсьценькае, чорненькае й рыжае. Спачатку Мацеiха хацела iх усiх патапiць, але пасьля раздумалася, адно пакiнула сабе - рыжае, а iншыя людзям аддала. Так яно гэта рыжае кацянё й расло - гадавалася. За якi тыдзень - другi пазiраць пачало, а яшчэ за тыдзень пачаў Рыжак iз кошыка вылазiць, больш сталым рабiцца; пад ложак бегаць, з клубком гуляць. Як рос, так i вырас. За год Рыжы ўжо быў вялiкiм катом i прынамся паўвёскi знаў, напэўна знаў.
Вось-жа, калi мiнула Рыжаму год, пачаў ён свае крокi ў жыцьцё. Насамперш ён абмежаваўся тым, што вылавiў усе мышы ў нашым канцы. Засталiся толькi ў Сымонавых пад хлеўчыкам дзьве мышы, якiм удалося ўцалець ад акцыi Рыжака. Аб гэтым ужо ўсе бабы гаварылi, а Янкава старая дык азванiла ўвесь канец, быццам-бы нейкая паморнiца на мышэй увалiлася. Але гэта драбнiца.
Ужо падыходзiла пад Вялiкдзень. Сонца падымалася вышэй i вышэй, жураўлi цягнулi на поўнач свае повалачы, вераб'i зьбiралi шматлiкiя сходы, бiлiся на платох пявуны - рабiлася цёпла. Цёпла рабiлася й у будынку Данiлы: прыгрэла надта ў кубельцу. Там шынкi даўно ўжо чакалi веснавога сонца. Вынуў гэта Данiла дзьве шынкi й кiлё дый падчапiў на гумнё ў шчыце. Шынкi вiсяць, а Данiла то зь сяней, то з-за вугла зiрк на шынкi - цi вiсяць яны ды памалу далей ля дроў паварачваецца. Трэба-ж было Мацеяваму кату, лежачы на страсе, на сонцы, падгледзець шынкi ў шчыце й паварот Данiлы. Зьлез гэта ён дый пацiснуў ля плоту пад гумно. Узьдзёрся на страху ды цiкуе, дзе паварочваецца Данiла. I толькi Данiла набраў дроў ды несьцi ў хату, як Рыжы за кiлё цап, а кiлё вобземлю. Кот за яго ды за вугал, ды за другi: i прапала кiлё, адно рукамi Данiла размахнуў ды суседзяў пакляў.