лаьттара и хIинца, лаьттах бел а гIортийна, гIелвелла, болх йукъах а битина. Цхьа вагон йассийнера. ХIинца ши вагон йиснера. Амма хIинцале а гIелбеллера, даим а меца болу зекаш.
— ЛадогIахь! — Керимехьа а вирзина, велакъежира Урусевский, шен гай тIе пIелг а хьежош, — хезий хьуна?
Керимна ша лаьттачохь а хезаш, къекъара цуьнан чоь.
— Йаккхий чуьйраш йу-кх кегийчарех леташ, сан доктор! TIe, кху мецачу чоьн тIе чуьйна а ду, жIаьлешна хиларг! — йуьстахвелира иза. Керима тIаьхьа корта ластийра: цхьана хенахь райкомпартин хьалхара секретарь а лелла, фронтехь подполковник, замполит а хилла волу Славян Модестович Урусевский хIинца кхузахь, тIехь тIелхигаш а кхозуш, «МозгIар» аьлла, зекаша цIе а тиллина, даим а меца лелаш вара. Кестта вухавеара иза:
— Доктор!.. — шабарца элира, — эццахь, тIехьа, цхьа, амбар санна, гIишло йу… Чуьра чIеран хьожа йеттало.
— Вало, талла! — тIедиллира Керима.
Цхьа ах сахьт далале вухавеара, хечин йистошца хьулйина, жимо ши иргIу а йахьаш:
— Цигахь чIерий а чохь черманийн дийнна paгI йу!
— Тсс!.. ГIара ма даккха!.. — йуха а деара… Дийкъира, канойх лар а луш, зекашна. Киснара мIарашца къийзош, схьа а дохуш, цхьацца цуьргаца бага а туьйсуш, каношна гарна кхоьруш, тийна диира зекаша. Кестта хьогалло хьовзийра. Хи гена доцуш карийра кхузахь. Амма чуьйна — чуьйна доладелира дукханнен а. Кест-кеста коьллашка ида буьйлира. Каной йуьхьенца ца кхетара. Шаьш эххар а кхетча каноша, болх йукъах а буьтуш, уьш хенал хьалха баракашка йухабалийра. Цхьаберш циггахь белира: «ЧIерех дIовш даьлла», — хиира кхано набахтин лоьрашна, тIаккха хьаькамашна а. Цул тIаьхьа кхеран баракернаш, кхин цигахьа балха ца буьгуш, хьун хьакха буьгура.
Йуха а мацалла, денна а — мацалла: лагерехь лург шина сохьтана а ца тоьура. Амма хьуьн чохь шортта дара цIена xIo, сийна гIаш, лекха дитташ. Йуха а Керимна тIевеара «МозгIар» — Славян Модестович:
— Доктор!.. Хьуьлларчу лекхачу диттана гонах шорта акха накхарш хьийза.
— Хьийзича хIун ду?
— Акха моз!..
— Лекха буьххьехь ма ду и. TIe муха кхочур ву?
— Кегийчаьрга эр ду вай.
— Ткъа каной?
— Вай доьхур ду цаьрга. Уьш дуьхьал хир бац цунна: и къола ма дац! Вай царна а лур ду.
— Нийса лоь!.. Вало!..
Акха моз чIерел дуккха а мерза а, вузош а дара, амма хьогалла а самайоккхура кхин а чIогIа. Ткъа кхузахь тIекхочехь хи дацара! Цхьаболчара уьшалш чуьра мелира, вукхара… шайн хьаткъа! Йуха а чуьйна! Кериман хьехамца зекаша ножа диттан кевстигаш Iийшира. Мелла а чуьйна лагIделира дуккханнийн а, амма хьогаллина дан хIума дацара. Шиъ велира. Каноша, къахетта, бисиначарна дийкъира шайгарчу кегийрачу фляганаш чуьра хи. Йуха а хенал хьалха баракашка бухабалийра зекаш.
Хи а мелла, aгIop а ваьлла, гIийлла шен нар тIехь Iуьллура Керим.
— Албастов! — мохь туьйхира неIаре хIоьттинчу дежурничо:
— Сихха конторе!
Ший а дIавахара.
Йоккхачу кабинета чохь цхьана пена тIехь — генералиссимус Сталин, цунна уллохь — бIаьргех пенснэ а дохкуш, Берия, вукху пена тIехь йуха а «Правда» доьшуш Ленин.
— Накъост Албастов! Ахь йаздинерий СССР-н Генеральни прокуроре?
Керима цу сохьта тидаме лецира цо аьлла «накъост». Дог мерза тохаделира.
— Дукхазза, накъост майор! — жоп делира Керима.
— Хьан гIуллакх йухателлина. Хьуна тоьхна хан яцъйина шина шарна тIекхаччалц — ахь дежурничунна тохарна. Кхиболу бехкаш тIерабаьхна. Кхана нийсса хьан и ши шо дузу. XIapa хьайн документаш а эций, кхана цIехьа йахийта! Кхин цхьаннах лета а ма лета! — аьлла, велакъежира майор…
Барак чу вухавеара: «Бакъдуй-те xIapa» — дог хIинца а ца тешара. Чуьрачаьрга ала а эхь хетара: кхуьначул кхин сов бехк бацара церан а — уьш буьсур бу, ткъа xIapa пapгIатваьлла.
* * *
Керима Iуьйранна дийцира и зекашка. Цара го бира цунна. Дукхамма шайн цIерачеран адресаш делира, косташ а дира, шайн кехаташ цаьрга а, Iедале а дIахьажадахьара аьлла. Царах, дог Iовжош, дIасакъаьстина Керим, шен тIелхигашца, цу Iуьйранна, кисанахь зекаша гулдина делла иттех туьма ахча а долуш, лагеран кех а ваьлла, уггар а йуххе йолчу станцехьа гIаш дIатаьIира.
ЛЕНИНОГОРСКЕХЬ
Вокзале дIакхоччуш, милиционеро сацийра Керим, цуьнан эттIачу бедаршка а хьаьжна:
— Къонах! Хьан некъан кехаташ?!
Керима дIагайтира:
— Лаьцначуьра паргIатваьккхина цIа воьдуш ву.
— Дика ду. Суна-м веддачех ву моьттура…
«Сихха цIерпошта ца хаахь, хIинца сецор ву-кх со, xIapa бедарш бахьанехь», — ойла хилира Кериман. Станцехь хиира: массарел хьалха схьакхача йеза цIерпошт Лениногорске йоьдург йара.
«Цигара Джамбулехьа дIатаьIар ву-кх», — сацийра цо ойланехь. Лениногорск шена ца эшахь а, кхузара сихха дIавалар гIоле хеташ, цхьамма, тIаьхьа а веъна, ша лагере вухавигарна кхоьруш санна. «Ткъа Джамбулера Жал-тюбе, доьзална тIекхача сахьт бен хан а йац», — лерира цо йуха а ойланехь. «Кестта, хIинца-х гур дай суна Кесирий, Каташий, Зареттий», — бохуш, йух-йуха дагалелхачу ойлано гилгаш дохура дерриге а дегIax. Амма цIерпошт схьакхача хIинца а масех сахьт дара.
Йеана, хьалхара платформа йерриге дIалоцуш, цхьа йехха товарняк дIахIоьттира. Кхунна дуьхьалнисйеллачу шина вагонах, цхьанна чуьра белхар, вукхунна чуьра эшарш хезна, сакхвелира Керим. Вагонаш йоьттина цIа богIурш, эскарера хIинцца паргIатбаьхна, тIом чекхбаьллачул тIаьхьа а, дозанал дехьара гIуллакхаш чекхдовллалц, сецийначех тIемалой бара. Белхар схьахезначу вагона чу вахара Керим: xIapa сагIадоьхург ву моьттина, цу сохьта кхунна цхьана сержанта баьпкан булка кховдийра, вист ца хуьлуш, боьлхучаьргахьа дIа а хьоьжуш.
— ХIунда боьлху уьш? — хаьттира Керима меллаша.
— Кхо ваша ву, тIамехь шайн кхо ваша а вийна, цIа вогIуш… ХIинца шайн йуьртана гергакхочуш, уьш дагабаьхкина…
Вукху вагон чу вахара: кху чуьранаш-м, мелхо а, хьалха малар а, даар а хIоттийна, пондар а, эшарш а лоькхуш, даздеш бара шайн цIадерзар.
— Схьачувола! — тIевийхира лейтенанто корта чукъадийна Керим. — Охьахаа тхоьца!
Керим, чоьхьа а ваьлла, маршаллина корта а ластийна, охьахиира йистехь, гали тIе.
— Мичхьара догIу шу? — хаьттира цо.
— Цхьаццанхьара: Чехословакера, Югославера, Германера… — охьадагардира гIеххьа кеп хилла волчу лейтенанта. — Хьо мила ву? Ахь хIун леладо?
Пондар а, эшарш а севцира.
— Со а ву фронтовик — майор…
— Ткъа… духар ма тамаше ду хьан?!
— ХIинцца лаьцначуьра паргIат а ваьккхина, цIехьа ваха араваьлла…
— Цкъа xIapa цхьаъ дIабаккхал, накъост майор!
Керима «дIабаьккхира», тIе хIума кхалларан дуьхьа. Доцца дийцира ша лацар а, шегара даьлларг а. Йуххехь ладоьгIуш Iачу, дуькъа хьаьрса мекхаш долчу сержанта элира:
— Бакъ тоьхна! Суна тоьхнехь, ас и ворта а кагйийр йара! Муха ваьхьна и, мукадахка, фронтовикна, майорна тоха?
— Гой, хьуна, со… нохчех ву… Тхан къам дерриге а бехке а дина, махкахдаьккхина. Тхох фронтовик верг а, воцург а — хIинца цхьабосса ву.
— Аьшпаш!.. И муха тарло? Дерриге къам… Хьоьгара цхьаъ даьлла хир ду… Тхоьца хилла ши нохчо — Гелани а, Айдамир а Ростохахь охьавоьссира.
— Воьссинехь… цIа кхоччушшехь хуур ду царна а, — элира Керима.
ТIемалой ца тешара. Керима уьш тешшош дийцира.
Массо а вовшашка хьаьвсира, гIap