Читать интересную книгу Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Зняважаны i расхваляваны Едыгей вялiкiм намаганнем волi стараўся заглушыць гнеў, якi падымаўся ў iм вялiкай хваляй. Не, не меў ён права не саўладаць з сабою, пакуль нябожчык ляжаў у прычэпу. Не да твару старому чалавеку абурацца i павышаць голас. Так думаў ён, сцiскаючы зубы, каб не выдаць нi словам, нi жэстам тое, што рабiлася ў iм у гэты час.

Як i чакаў Едыгей, пасля размовы Доўгага Эдыльбая з лейтэнантам Тансыкбаевым становiшча было не ў iх карысць.

- Нiчым не магу вам дапамагчы. Уезд на тэрыторыю зоны пабочным асобам катэгарычна забаронены, - сказаў лейтэнант, выслухаўшы Доўгага Эдыльбая.

- Мы не ведалi пра гэта, таварыш лейтэнант. А iначай мы не прыязджалi б сюды. Але калi так здарылася, што мы аказалiся тут, то папрасiце вышэйшае начальства, каб нам дазволiлi пахаваць чалавека. Не везцi ж нам яго назад.

- Я ўжо дакладваў па службе. I атрымаў указанне не прапускаць нiкога нi па якой прычыне.

- Якая там прычына, таварыш лейтэнант? - здзiвiўся Доўгi Эдыльбай. - Сталi б мы шукаць прычыну. Нашто? Што мы там не бачылi, у вашай зоне? Калi б не пахаванне, то нашто нам так далёка ехаць?

- Я ж вам яшчэ раз тлумачу, таварыш пабочны, - сюды ўваходу няма нiкому.

- Што значыць пабочны! - нечакана падаў голас зяць-алкаголiк, якi да гэтага часу маўчаў. - Хто гэта пабочны? Мы пабочныя? - сказаў ён, i твар у яго пачырванеў, i вусны сталi шызыя.

- Менавiта, з якiх гэта часоў? - падтрымаў яго Доўгi Эдыльбай.

Стараючыся трымацца нейкай мяжы, зяць-алкаголiк не павысiў голасу, а толькi сказаў, разумеючы, што дрэнна ўмее размаўляць па-расейску, сказаў, глытаючы словы:

- Гэта наш, наш саразекскi могiльнiк. Зразумей, нарэшце. Усе мы, саразекскiя, маем права пахаваць тут свайго чалавека. Калi тут некалi хавалi Найман-Ану, каму магло прыйсцi ў галаву, што тут будзе закрытая зона?

- Я не збiраюся распачынаць з вамi спрэчку, - заявiў на гэта лейтэнант Тансыкбаеў. - Як начальнiк каравульнай службы я яшчэ раз заяўляю - на тэрыторыю зоны нiякага доступу няма i не будзе.

Усе змоўклi. "Толькi б вытрымаць, толькi б не аблаяць яго!" Угаворваючы сябе, Буранны Едыгей глянуў угору i зноў убачыў таго каршуна, якi плаўна кружыў у небе. I зноў пазайздросцiў ён гэтай упэўненай i дужай птушцы. I вырашыў, што далей няма чаго выпрабоўваць лёс, прыйдзецца вяртацца. I, глянуўшы яшчэ раз на каршуна, Едыгей сказаў:

- Таварыш лейтэнант, мы паедзем. Але перадай таму, хто там у вас генерал цi яшчэ большы, - так нельга! Я, стары салдат, гавару - гэта няправiльна.

- Што правiльна, а што не - абмяркоўваць я не маю права. I каб у далейшым вы ведалi, мне загадалi ўсiм сказаць, што могiльнiк падлягае лiквiдацыi.

- Ана-Бейiт? - перапытаў Доўгi Эдыльбай.

- Але. Калi яго так называюць.

- А чаму ён перашкаджае, гэты могiльнiк?

- Там будзе новы мiкрараён.

- Нехта ж прыдумаў, - развёў рукамi Доўгi Эдыльбай. - Вам месца не хапае, цi што?

- Так запланавана.

- Слухай, а хто твой бацька? - спытаў, гледзячы ў вочы лейтэнанту Таксынбаеву, Буранны Едыгей.

Той вельмi здзiвiўся:

- Гэта яшчэ нашто? Якая вам да гэтага справа?

- Цi твае бацькi не памiралi, цi ты сам не памрэш?

- Гэта не мае нiякiх адносiн да справы.

- Добра, давай па справе. Тады давай, таварыш лейтэнант, сюды таго, хто ў вас самы галоўны, няхай мяне выслухае. Я патрабую, каб дазволiлi мне выказаць сваю скаргу самаму галоўнаму вашаму начальнiку. Скажы, што стары франтавiк, саразекскi жыхар Едыгей Жангельдзiн хоча сказаць яму некалькi слоў.

- Гэтага я зрабiць не магу. У мяне iнструкцыя, як трэба дзейнiчаць у такiх абставiнах.

- Дык не можаш без iнструкцыi? А што ты можаш? - зноў улез у гутарку зяць-алкаголiк. I сказаў у адчаi: - Мiлiцыя на рынку i то лепшая!

- Прашу паводзiць сябе прыстойна! - выпрастаўся, аж збялеў начальнiк каравула. - Забярыце гэтага ад шлагбаўма i вызвалiце дарогу ад трактароў!

Едыгей i Доўгi Эдыльбай схапiлi зяця-алкаголiка i пацягнулi яго прэч, да трактароў на дарозе, а ён усё працягваў крычаць, аглядаючыся:

- Саган жол жатпейдзi, саган жэр да жайпейдзi! Урдым сандзейдзiн! Табе i дарогi мала, i зямлi мала! Пляваў я на цябе!

Сабiтжан, якi ўвесь гэты час маўчаў, змрочна праходжваючыся паблiзу, вырашыў даць знаць пра сябе:

- Ну што? Ад варот паварот? А што я казаў? Так яно i павiнна было быць! Ана-Бейiт! Бач ты! А цяпер як пабiтыя сабакi!

- Гэта хто пабiты сабака? - кiнуўся да яго не на жарт узлаваны зяць-алкаголiк. - Калi ёсць сярод нас сабака, дык гэта ты, свалата! А яшчэ нос дзярэш! Я - дзяржаўны чалавек! Ды якi ты чалавек! Такi, як i гэтыя...

- А ты, п'янтос, язык не распускай! - крыклiва папярэдзiў Сабiтжан, каб чуваць было i на пасту. - Я б на iх месцы за такiя словы адправiў бы цябе як далей, каб духу твайго блiзка не было!

Пасля гэтых слоў Сабiтжан павярнуўся спiной, маўляў, пляваць мне на цябе i на тых, хто з табой, i, праяўляючы раптам актыўнасць, па-гаспадарску, моцна i патрабавальна пачаў загадваць трактарыстам:

- А вы чаго раты паразяўлялi? Ану заводзьце машыны! Як прыехалi, так i паедзем! Да д'ябла ўсё! Давай паварочвай! Хопiць! Пабылi дурнямi! Паслухалiся разумнiкаў!

Калiбек завёў трактар i пачаў асцярожна разварочваць прычэп на выезд, тым часам зяць-алкаголiк ускочыў у прычэп i заняў сваё месца каля нябожчыка. А Жумагалi чакаў, калi Буранны Едыгей адвяжа свайго Каранара ад каўша экскаватара. Пабачыўшы гэта, Сабiтжан яшчэ болей стаў прыспешваць:

- Чаго вочы вылупiў? Давай заводзь! Круцi назад! Пахаваў паважанага нябожчыка... Круцi дахаты...

Пакуль Буранны Едыгей садзiўся на вярблюда - трэ было спачатку прымусiць яго прылегчы, потым узгламаздзiцца i зноў падняць жывёлiну на ногi, трактары загурчалi i рушылi дамоў. Па сваiх слядах. I нават чакаць не сталi. Гэта Сабiтжан, якi сядзеў у першым трактары, прыспешваў...

А ў небе кружыў усё той жа каршун. Сачыў за рыжым сабакам, якi чамусьцi раздражняў яго. I няўцям было каршуну, чаму сабака не пабег, калi рушылi трактары, а застаўся каля чалавека з вярблюдам, чакаў, пакуль той сядзе верхам, каб потым патрухаць следам.

Людзi на трактарах, а за iмi - верхнiк на вярблюдзе, а за iм - рыжы сабака зноў вярталiся саразекамi паўз Малакумдычапскую строму, дзе на пясчаным грудку было каршунова гняздо. Iншым часам каршун занепакоiўся б, падаў голас, трымаўся б зводдаль, але не спускаў бы вока з чужынцаў; нават паклiкаў бы сваю сяброўку, што недзе блiзка палявала, каб i яна была побач - раптам трэба будзе баранiць гняздо; але сягоння каршуну турбавацца было няма чаго - дзецi даўно аперылiся...

Хiжак сачыў за людзьмi паводле звычкi бачыць усё, што рабiлася ў ягоных уладаннях. Асаблiва яго цiкавiў рыжы сабака, што неадлучна быў з людзьмi. Што прывязала яго да iх, чаму ён не палюе сам па сабе? Навошта яму такое жыццё? I яшчэ прыцягвала каршунову ўвагу нешта блiскучае на грудзях у чалавека, што ехаў на вярблюдзе. Менавiта таму каршун адразу заўважыў, як чалавек на вярблюдзе раптам крута павярнуў i пачаў абганяць трактары, пакуль яны мiналi сухадол. Чалавек паганяў вярблюда ўсё хутчэй i хутчэй, размахваючы плёткай, вярблюд роўна бег, шырока i далёка выкiдваючы ногi, а рыжы сабака стараўся не адстаць...

Так было нейкi час, пакуль чалавек на вярблюдзе не абагнаў трактары i не спынiўся ўпоперак дарогi. I трактары затармазiлi.

- Што? Што там здарылася яшчэ? - высунуўся з кабiны Сабiтжан.

- Нiчога. Глушы маторы, - загадаў Буранны Едыгей. - Размова ёсць.

- Якая яшчэ размова? Не затрымлiвай.

- Меней балбачы. Хаваць будзем тут.

- Адыдзi! - узлаваўся Сабiтжан, торгаючы на шыi гальштук, ужо скамечаны i недалужны. - Я сам буду хаваць на раз'ездзе.

- Слухай, Сабiтжан! Бацька твой, нiхто не спрачаецца. Але ж на свеце не ты адзiн. Ты паслухай усё-такi. Што здарылася там на пасту, ты сам бачыў, сам чуў. Нiхто не вiнаваты. Але падумай пра другое. Калi гэта было, каб мёртвага вярталi з пахавання дамоў? Такога не бывала. Гэта ганьба на нашы галовы. Нiколi такога не было.

- Не я сюды вёз, - запярэчыў Сабiтжан.

- Я вёз. Мы!.. Нельга вяртацца з нябожчыкам. Сорам. Падумай. Ганьбы нiчым не змыеш.

Тым часам з кабiны экскаватара вылез Доўгi Эдыльбай, з'явiўся i зяць-алкаголiк. Экскаватаршчык Жумагалi таксама падышоў даведацца, што здарылася, чаму Буранны Едыгей верхам на Каранары заступаў iм дарогу.

- Слухайце, джыгiты, - казаў ён. - Адвеку так было i будзе. З могiлак нябожчыка не прывозяць назад. Каго павезлi хаваць, той павiнен быць пахаваны. Вось Малакумдычапская строма. Гэта таксама наша зямля, саразекская! Тут, на Малакумдычапе, Найман-Ана вялiкi плач свой мела. Паслухайце мяне, старога Едыгея. Няхай будзе тут Казангапава магiла. I мая магiла таксама няхай будзе тут. Бог дасць самi пахаваеце. Пра гэта буду малiць вас. А цяпер яшчэ не позна, ёсць час - вунь там, на самым абрыве аддадзiм нябожчыка зямлi.

Доўгi Эдыльбай глянуў туды, куды паказваў Едыгей.

- Цi праедзе твой экскаватар? - спытаў Жумагалi.

- Ды праедзе, чаму ж не!

- А я кажу, хопiць здзекавацца! Паехалi на раз'езд! - закрычаў Сабiтжан.

- Якi над табой здзек? Гэта ж здзек будзе, калi нябожчыка прывязем назад, - сказаў яму Жумагалi. - Ты сам падумай.