— Эдеэлээд, унта! 'Ямар юумын панаан болообта, — гээд, эсэгэез унтуулба.
Үглөэниинь баабайгаа бодхоод, эдеэллээд: Зай, ошо, — гэ-бэ — Юун хурсаб? гэхэдэнь, хаанай хуули хурса гээрэй. Юун номогом? гэхэдэнь, унтахада нойр номогон гээрэй. Юун таргам гэхэдэнь, эдихэдэ үргэн дэлхэйн ногоон тарган гээрэй, — гэбэ. Үеиээхэн үбэгэн ошобо. Баадха баян уртажа ошоод, ба-руун эрхиндэнь энеэбхилжэ байна. Үенээхэн үбгэнзүүн эрхин-дэнь орбойходожо зогсобо.
Хаан Баадха баянһаа: Зэ, таабариин тайлбари хэлэ, — гэнэ.
— Таабариинтнай тайлбарииень олооб. Өөрынгөө гэр соо-һоо олооб. Хурса юум? гэһэнтнай — минии мүнгэлүүлһэн тон-гор хотиго хурса. Номогон юум? гэһэнтнай — минии ехэ хү-буун номогон, түүнһээ номогон юумэ угы, Тарган юум? гэһэнт-най, минии сагаан чехоокско гахай тарган, тэрээнһээ тарган юумэ угы, — гэбэ.
Үенээхэн үбгэнһөө:
— Зэ, ши юун гэжэ таабаш? — гэхэдэнь, Үенээхэн үбгэн:
— Хаба соохоноо Үен сэсэн басагатайгаа иижэ таабабди: Хурса юум? — Хаанай хуулиһаа хурса юумэ үгы. Номогон юум? — Унтахада нойр номогон. Тарган юум? — Эдихэдэ үргэи дэлхэйн ногоон тарган, ТэрээиЬээ тарган юумэ угы, — гэбэ.
Шаажа номин хаан:
— Зуб! — гэбэ.
Баадха баянда:
— Шинни тэргэннишни булуу унагалаа гү> Үгытэй хүя
шортоо муу ябахагүй юм, баян хүн булюута булхайлжа ябаха-
гүй юм, — гээд Баадха баинние хара гэртэ хаашхаба.
— Зэ, Үенээхэн үбгэн! Маргааша үнэһэн аргамжа томоод,
манайда ерээрэй, — гэбэ.
Үенээхэн үбгэн гэртээ орлн орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн баса-га ни инь:
— Баабай юундэ орлёобши? Таабарииень буруу таагааб-
дин?
—. Үгы. Таабариин тайлба риие зүб гээ. Баадха баяниие буруу таагааш, буруу унагыень абааш гээд, хара гэртэ хааш-хёо. Намайе үглөө үнэһэн аргамжа томоод, тэрээнээ шэрэад
ерэхэш, — гээ.
— Баабай, ямар юумын һанаан болобош. Эдеэлээд, амар-жа унта, — гэбэ.
Үен сэсэн абхай һүни coo солоомо унтангүй томобо. Хаа-найда хурэхэ багтай болоходонь, баабайгаа бодхожо эдеэллээд: Солоомон аргамжаяа шэрээд хаанайда ошо, — гэнэ. Хаа-нанда хурэхэ барагтань, аргамжынь үзүүр галдана. Тэрэиь дүрэ дүрэһөөр баабайнь гарта хүрэбэ. Тиигээд, Үенээхэн үбгэн:
— Хаан баабай! Аргамжаяа аба, — гэнэ. Хаан гаража ерээд, мүнгэн һорьбоороон дайраад үгэнэ. Үнэһэн аргамжа бу-тараад байна.
— Зэ, үнэһэн аргамжа томоод, асаржа шадааш. Маргааша дахин ерэхэш. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд бай-хаш, — гэбэ.
Үенээхэн үбгэн орлн орлиһоор гэртээ ерэбэ. '.— Баабай, юундэ орлёобши?
— Ехэл айдуутай юумэ хэлэбэ, хаан баабай гээшэмнай.
Унаганһаашье һалахаһаан доротоод байнаб.
— Юун гэбэб?
— Маргааша ерэхэш гээ. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд, газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд байхаш, — гээ.
— Ямар юумын һанаан болобош. Эдеэл, амар, унта, һүниин дунда баабайгаа һэрээжэ бодхооно.
— Тэхэ унуулаад, харгын далан дээгүүр ябахаш. Үглвөнн бүрүүлээр гэртэн ороод, боһого дээрэн гэшхээд, ерээб гээрэй, — гээд табиба.
Үенээхэн үбгэн тэхэеэ унаад, хаанайда хүрээд, боһого дээ-
рэнь байгаад, ерээб гэжэ хухирбэ.
— Юугаар ерээбши?
танаида эээт
Тэхэеэ унаад, харгын далан дээгүүр ерээб.
Хэды хэр болооб?
— Нара нарсаадүй, үүр хираалжа байна.
— Хаана байнаш?
— Үүдэнэй боһого дээрэ байнам.
— Зэ, һайн! Тиигээд, гэртээ хари. Маргааша би ошохоб. Үен сэсэн абхайяа үхэрээ ii а а га ад, эльгэн тараг гүр байха гэжэ хэлээрэй, — гээд Үенээхэн үбгые харюулба.
Харижа ябахадаа: Үхэрһээ һүн гараха юм аал? — гэжэ гай-лажа, орлижо ябана. Гэртээ хүрээд, ушараа орлйжо, уйлажа һуугаад хэлэнэ.
Баабай, түбһэн юумэдэ һанаашэрхажа, орлижо яб'ахаш Эдеэлээд унта, — гэбэ.
Хойто үглөөниинь хаан ухарга морёор ерэбэ. Үен сэсэн абй хай харгын тооһо хараһаар, газаашаа гүйжэ гараад, солоогүй зунгааһа түүжэ байна. Хаан тэргэнһээн буугаад, эли харагша болоод, түлеэнэй хажууда ошоод, зунгааһа түүжэ һууһан баса^ ганһаа:
Ямар мэндээтэйгээр зунгааһа түүгээбши? — гэжэ һу-
раба.
Баабаймни шүлэ эдеэ. — Бэһэтэй хүн шүлэ эдихэемаал?
Үхэрһээ һүн гараха юумэ аал? — гэхэдэнь, хаан дуугай болоод, гэртэнь оробо. Үенээхэн үбгэн хэбтэнэ.
— Боһыш. Худа оролсоеыл, — гэнэ. Тиигээд энэ тэрые хэл-сэнэ. — Гурбан хоногоор болзор гаргажа, басага манайда хү-рэсэ хүргэжэ ошыт.
Үенээхэн үбгэн гурба хоноһон хойно Үен сэсэн абхайгаа абаашшаа ошобо. Тиигээд Шаажа номин хаанайда долоо хо-носо домог зугаа, найма хоног соо найр зугаа, юһэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, арбадахи хоногтоо арай гэжэ тараба. Үенээ-хэн убгэн үе наһандаа иижэ зугаалаагүйе зугаалжа гэртээ хариба.
Нэгэтэ Шаажа номин хаан бодожо Харжа Минаа хүбүүгээ: «Моридоо эмээллэжэ агнахаа гарая», — гэбэ. Тиигээд хоюулаа моридоО унажа, номо һаадагаа ахажа гараба.
Нэгэ хэды ябаад: «Хүбүүн, хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ лаа, — гэнэ. Харжа Минаа хүбүүн моринһоон буугаад, мориноо һүүл хүдэлгэнэ. Тиихэдэнь: „Шудхажа хүбүүн боло! Мо-риной һүул худэлгэхэдөө иижэ хүдэлгэхэ юумэ аал?“ — гээд хүбүүгээ налина. Тиигээд, агнангүй гэртээ тэхэрижэ ерэбэ.
Шаажа номин хаан, бэрэеэ шага а бар доро 'ошоод, щагиа->
на.
— Яагаа нюдэнши нольбоһотойб? — гэжэ Үен сэсэн абхай
Харжа Минаа үбгэнһеөн һурана.
— Баабаймни наляа.
— Юундэ наляаб?
— Мориноо һүүл хүдэлгэ гэхэдэн, моринһоок буугаад, мориноо һуүл хүдэлгэхэдэм, моримой һүүл иижэ хүдэлгэхэ юумэ
аал гээд наляа л даа.
— һэ, багаар наляал. Морнной һүүл тиижэ хүдэлгэхэ юумэ
аал? Би байгаа һаан, бодохоёо болисош налиха һэм. Мориноо
һүүл хүдэлгэ гэхэдэнь, морёо хатаргахадаш һүүлын хүдэлхэ һэмнай, — гэнэ. Хаан шагнаад, гэртээ оробо.
Хойто үглөөниин эсэгэнь: „Хүбүүн агная, моридоо эмээл-лэ“, — гэбэ. Тиигээд агнахаа гарана. Нэгэ хэды ябаад, Шаажа номин хаан: „Хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ“, — гэбэ. Хүбүүн морёо хатаргаба. Эсэгэн хүсэжэ ошоод: „Хүбүүн, түгэсэг дээрэ гал түлн“, — гэбэ. Хүбүүн моринһоо буугаад, түгэсэг дээрэ гал түлижэ оробо. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ түгэсэг дээрэ гал иижэ түлихэ юумэ аал гэжэ налижа налижа гэртээ тэхэржэ ерэбэ. Харжа Минаа гэртээ ороходонь, Үен сэсэн хатаниин:
— Баһа юундэ орлибош? — гэнэ.
— Баабаймни наляа.
— Баһа ямар зэмэ хэбэш?
— Түгэсэг дээрэ гал түли гэхэдэнь, моринһоон буугаад, тү-гэсэг дээрэ гал носоожо байхадам, түгэсэг дээрэ гал иижэ тү-лихэ юумэ аал гээд наляа, — гэбэ.
— Ухэжэ убгэмни боло даа. Би ябаа лаан, бодохоёо боли* сошни налиха һэм. Баабайшни ялаагүй, мууса наляа. Үбэр-һөөн дааһа хүдэһөө гаргажа, тамхи аһааха гээ хаям. Тамхяа гаргаад, татаа хадашни, налихагүй байгаа, — гэнэ.
Шаажа номин хаан гэртээ орожо, Гэрэл гоохон хатандаа: Бп өөһэрөөншье сэсэм, бэрэмнайшье сэсэн. Шаажагай сэсэн хаанда ошожо сэсэ буляалдахамни, — гэнэ.
Шаажагай сэсэн хаан ехэ сэсэн, ехэ хатуу хуулитай юм. Ошоошон олон, тэхэрээшэн үгы юм гэжэ дуулагша һэм, — гээд Гэрэл гоохон хатаниинь хэлэнэ.
Шаажа номин хаан нуу туугүй намһаа сэсэн сэлдэр хаан байха аал? гэжэ түхөө түхөөржэ ябаба. Гурба хоножо хүрэбэ. Гурба һарада зугаална, ходо дутад гээд лэ байна. Гурбадахи хүүртээ тороод лэ байна. Дүрбэн ha pa болоод байхадаа, Шаажагай сэсэн хаан: энээхэн хабатай аад лэ, юундэ ерээбши гээд, Шаажа номин хаагаа тэргэнэй мөөрэй голһоо хүлеэд, унаад һууна. Унаа болоод хэбтэхэдээ:
— Зэ, Шаажагай сэсэн хаан, намай торгообош.!? Шамда алуулха болоод байнам. Хойто зондоо нэгэ хүүр үгэхэ һанаа-тайб.
— Юу хэлэхымш, хэлыштаа.
— Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, хүхэ торгон хүнжэлөөр хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урдаһаа ерэһэи уһа хойшонь хаяжа, 'хойноһоо ерэһэн уһа урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалаагүй асарха. Хоннд соом