Читать интересную книгу I той дзень надыйшоў (на белорусском языке) - Масей Седнев

I я адважыўся - сказаў бацькам, што запрасiў Пiлiпаву дачку сёньня дахаты.

- Няхай прыходзiць. Вядзi. Гэта лепш, чым хавацца, - сказаў бацька, ня ўзьнiмаючы на мяне сваiх вачэй.

Мацi прамоўчыла, а сястра сказала, што гэта трэба было мне даўно зрабiць.

I гэтак я йду па Дусю. Дуся доўга чакала мяне й хвалявалася. Ведала, што йдзе на паказ. Яна была адзета прыгожа i з густам. Хiма выпраўляе нас, як малых дзяцей, настаўляючы i жадаючы нам добрага прыёму.

Выходзiм з хаты на вулiцу, а насустрач - Манька з сваёю братавай, бляндынкай, што заводзiла мяне ў клець да свае швагеркi.

Дуся ўся зьбялела, убачыўшы iх. Ня менш быў зьбянтэжаны i я. Але тыя, на момант спынiўшыся, толькi акiнулi нас зьнiшчальным паглядам i пайшлi, некалькi раз азiрнуўшыся, быццам пасылаючы нам пракляцьце.

- Я баюся iх, Юзiк. Яны адпомсьцяць табе. Манькiн-жа брат у лесе.

Я супакойваю Дусю, а ў самога прайшоў мароз па скуры ад пагляду бляндынкi.

Па дарозе на мост сустракаем убраных па сьвяточнаму сваiх вяскоўцаў. Яны вiтаюцца, усьмiхаюцца нам, такой, як яны думаюць, прыгожай пары. Пераходзiм наш мост. Уваходзiм у маё Мокрае. Стрэчныя вiтаюцца, глядзяць, дзiвяцца - вяду ў сваю хату нявесту.

На парозе нас радасна сустрэла сястра. Прывiталiся, як належыцца, i бацькi, ветлiва, хоць i стрымана. Дуся ня ведае, як ёй быць - саромiцца, чырванее, i знайшлася толькi тады, калi мацi пачала гаманiць з ёю, унiклiва распытваючы ў яе пра самыя розныя рэчы. У Дусi завязалася з мацi душэўная гаворка, i я быў рады такому iхнаму зблiжэньню. Дуся прыйшла да сябе, i сваёй нявымушанасьцяй, з немалой доляй наiўнасьцi, змагла здабыць павагу да сябе. За пачастункам, якi падрыхтавала мацi, гаворка пайшла яшчэ болей свабодна. Асаблiва была дружнай з Дусяй сястра. Адзiн толькi бацька быў ня надта гаваркi. Найболей слухаў. Ужо калi гаворка пачала сыходзiць, калi трэба было ўжо вылазiць з застольля, бацька, як нi ў чым не бывала, зьвярнуўся да нас:

- Ну дык а як-жа вы будзеце жыць? Усё так хаваючыся? Гэта-ж ня жарты вам.

Бацькава пытаньне, хоць i не такое нечаканае, застала мяне зьнянацку. Сваёю жыцьцёвай няўхiльнасьцяй яно аглушыла мяне. Дуся заклапочана зiрнула на мяне, як-бы ў чым папаўшыся. Калi мы ўжо вылазiлi з-за стала, мацi зiрнула ў вакно - у коўраты ўяжджаюць партызаны. Сястра крыкнула:

- Да нас!

Выходзiць з хаты, уцякаць нам ужо няма як. Мне ўсё роўна. Няхай заходзяць. У зьмярцьвеньнi прайшла некая часiна. Аж бачым - з гармонiкам i бубнам, п'яныя, з песьняй, партызаны мiнаюць нашую хату.

Бацька выйшаў на вулiцу i хутка вярнуўся назад. Гаворыць:

- Спынiлiся ў самым канцы вёскi. Кыла Сьцепанiдзiнай хаты. Паедуць далей цi вернуцца назад - нiзьвесна.

Бацька папярэдзiў нас, i мы з Дусяй, не марудзячы, выходзiм з хаты. Хутка перасякаем вулiцу. Спушчаемся на рэчку, у хмызьнякi. Устрывожаная i напалоханая, Дуся трымае мяне пад руку. Просiць мяне хутчэй да iх у хату. Нам трэба перайсьцi рэчку. Падыходзiм да кладкi-бервяна. Дуся просiць мяне пераходзiць першым. I я ўжо на тым баку. Гляджу, як будзе пераходзiць Дуся. Баюся, каб яна ня ўпала ў сваiм убраньнi ў рэчку. Распасьцёршы рукi, яна памалу клыпае па бервяну. Дайшоўшы да сярэдзiны, упэўненая, хутка бяжыць напярэймы, прост мне ў рукi.

- Я цяпер, Юзiк, не баюся iх. Хадзема хутчэй.

Дусiны бацькi былi ўжо дазнаўшыся, што ў нашай вёсцы партызаны i турбавалiся за нас. З Дусяй я дамовiўся, што нанач я да яе ня прыйду. Бацька просiць мяне дапамагчы яму выкапаць на нашым агародзе ямку, абсталяваць яе пад сховiшча. Партызаны рыхтуюцца да зiмы i забiраюць у людзей цёплую вопратку шубы, паўшубкi, ватнiкi, валенкi, шапкi, рукавiцы i iншыя патрэбныя iм рэчы. Ходзяць па хатах i глядзяць, што-б можна ў каго ўзяць. Бацька хоча прыхаваць ад iх гэтыя патрэбныя i сабе рэчы. Надыйдзе зiма, што тады надзенеш, як забяруць. Хоць калi й надзенеш, дык могуць-жа й разьдзець. Ад iх ратунку няма.

Над сховiшчам мы правазiлiся ўсю ноч. Паклалi ў яго ўсё, што магло-б кiнуцца ў вочы партызану. Мацi прынесла некалькi трубак палатна, каб i яго схаваць. Забiраюць-жа i палатно. Iм усё трэба. А з чым сам будзеш? Начэй не дасыпала ўзiмку - прала. Вясной не пакладала рук - ткала, каб было што надзець, прыкрыць сорам.

Справiлiся з работай, калi ўжо пачало сьвiтаць, калi, нарэшце, супакойна стала ў нашай вёсцы. Дый i ў той, што за рэчкай. Як у нас, так i там людзi ня спалi ўсю ноч - разгульвалi партызаны: стралялi, iгралi, сьпявалi, крычэлi, лавiлi дзяўчат.

У ранiшнiм сьвiтанку iду з касой на плячах да свае сястры, што жывець у Красным Вуглу, за якiх два кiлямэтры ад нас. Мужа ейнага змабiлiзавалi, i яна засталася адна з трымя малымi дзецьмi. Мы дапамагаем ёй ува ўсiм. Я йду да яе на цэлы дзень касiць. Дый ня толькi касiць, а й усякую iншую работу спраўляць. Сястра рада, што я ў яе за гаспадара. Я ўжо працую ў яе некалькi дзён узапар. Рана прыходжу да яе i вяртаюся ўвечары. Сястра радзiць, каб ня бiць надарэмна ногi, начаваць у яе, але як я магу заставацца ў яе, калi мяне чакаюць недзе ў iншым мейсцы. Пасёлак Красны Вугал - невялiчкi, шэсьць двароў усяго. Даезду да яго няма нiякага. Чужога чалавека тут не пабачыш. Чужому чалавеку сюды неўзаход. У пасёлку адны бабы, калi ня лiчыць некалькi старыкоў. Тут цiха i ўтульна. Часамi праляцiць нямецкi самалёт - зусiм нiзка: выразна вiдны знакi на iм. Жанчыны доўга глядзяць, як ён, павяртаючыся, цяжка раве, пакiдаючы стужку дыму. Сястрыны дзецi - мае пляменьнiцы - учуўшы скогат самалёту, хаваюцца пад стол, накрываючыся дзяругай.

Я працую ў сястры да цямна. Вячэраю i йду, мiнаючы сваю хату, да Дусi. Цiхенька стукаю ў дзьверы - Дусi штосьцi ня чуваць. Не падыходзiць да дзьвярэй. У клецi яе няма. Яна ў хаце? А мо што здарылася? Стаю, ня ведаючы што рабiць. Зайсьцi ў хату? Раздумваю. Зайду. Толькi наважыўся, а Дуся - з сянец. Яна выглядала мяне ў вакно i, заўважыўшы, выбегла насустрач.

- Юзiк, мiленькi. Я рада, што прыйшоў.

Цягне мяне далей ад хаты:

- Тут небясьпечна. Пойдзем далей. На рэчку. Там нас нiхто ня ўбачыць.

Я ў недаўменьнi. Ужо калi мы апынулiся ў алешнiку, пытаюся:

- Гавары, што з табой, Дуся?

- Каб ты ведаў, Юзiк, якога страху я набралася. - Заплакала. - Я хацела табе не гаварыць. Не хацела цябе пужаць. Баялася, што ты тады пойдзеш ад мяне. Але мой тата i мама прасiлi мяне сказаць табе. Сказаць, што ў нас былi ноччу партызаны. Ды ета ня ўсё. Яны лезьлi да мяне ў клець. Я-ж ведала, што ня прыйдзеш i запёрла дзьверы на засоў. Дык яны пачалi дзьверы ламаць. Крычаць "Адчынi. Ты нам ня трэба. Нам трэба той, хто ў цябе". Я маўчу. Стаiлася. Нiчога не гавару. А яны бiць у дзьверы мацней. Потым сьцiхлi. I адзiн голас пытаецца - я пазнала яго, гэта Мiкола Бугроў: "Адчынi. Табе нiчога ня будзе. Мы знаем, хто ў цябе". Я асьмелiлася й гавару: "У мяне нiкога няма". "Брэшаш, сука." Наляглi i вывалiлi дьзверы. Я як няпрытомная ўскочыла з ложку. Закрычала благiм матам. Баялася, што яны забяруць мяне з сабой. Запалiўся лiхтарык. Водзяць па куткох сьвятлом. Няма. Я была рванулася з клецi, ды тут-жа мяне схапiлi дужыя рукi i на ложак. Я - кусацца. Нагамi - бiцца. I як ратунак - голас на двары: "Хто тут?" Рукi адпусьцiлi мяне. Я выбягаю на двор бацька. У руках у яго сякера. Я ўчапiлася за бацьку. Выходзяць i тыя. Бацька пазнаў iх абодвух. I Бугрова, i таго, што жыў у нас. Замахнуўшыся сякерай, бацька крычыць: "Вон з майго двара! - засяку!" I яны пайшлi. Не зачапiлi бацькi. У клець я ўжо не вярнулася. Забрала пасьцель i - ў хату. Мы ўжо ня будзем з табою, Юзiк, спаць у клецi. Яны хочуць цябе злавiць... Куды мы цяпер пойдзем? Яны будуць сьцярэч нашу хату. I тваю.

На рэчцы ўзьняўся туман. Зябка. Дуся калоцiцца - i ад холаду i ад узрушанасьцi. Каб не стаяць на месцы, iдзём, абы йсьцi. Узыходзiм на мост. Паднiмаемся на другi, вышэйшы бераг. Кiруемся на школу. Школа з узгорку глядзiць на нас сваiмi пустымi бяз шкла вокнамi злавесна i папераджальна. Але мы йдзём. Быццам хочам знайсьцi ў ёй прытулак. Абыходзiм школу кругом. Усюды дзьверы ў ёй адчыненыя. Заходзiць баiмося. Дуся тлумачыць мне, дзе i ў якiх класах яна сядзела. Ля якога вакна. Цяпер разьбiтага. Паказвае мне настаўнiцкую, кватэру-пакой, дзе жыў Вяркееў. Дуся забылася, што я-ж усё гэта ведаю. "А тут вось я сядзела, калi была ў шостым класе. Глядзела ў вакно на рэчку, на мост. Бачыла сваю хату". "Ах, шкада, - гавару ёй, - што я не сядзеў тады разам з табою". "Праўда, ты шкадуеш? - пытаецца. - Я шкадую таксама, што цябе ня было тады са мною. Я хацела, каб ты быў тады са мною. Але цябе ня было. Шкада."

Дуся гаворыць усё гэта i цалуе мяне i мне прыемная ейная пяшчота, як нейкi гаючы i патрэбны мне лек. Чую краем свае душы, што яна хоча мне сказаць яшчэ нешта, больш важнае за тое, пра што яна гаварыла дасюль.

Мы йдзём назад. На мост. Ноч лагодай абыймае нас i, аддаючыся ёй, мы як-бы ажываем, зблiжаемся, i без таго блiзкiя. Нiкога нiдзе няма. Толькi мы адны. Але мы нiдзе ня можам прыпынiцца. Наблiжаемся да Цэнтру, направа ад нас - пуня i ў ёй напоўадчыненыя вароты. Мы заглядаем у сярэдзiну. Паабапал - направа i налева - складзенае сена. Пад самы вiльчык. Сваёю духмянасьцяй яно запрашае нас. I мы лезем наверх. Робiм сабе бярлогу. Улазiм у яе. Хаценьне зраджаецца iмгненна i мы аддаёмся яму. Дуся гаворыць: "Ты сапраўдны Юзiк. Я чую цябе ўсяго. Ты ў мяне наскрозь". Ляжыць, узапрэлая. Просiць, каб я сказаў, што мне добра з ёй. I я гавару ёй, што ў мяне слоў не хапае, каб сказаць, як мне добра з ёй, як яна мяне захапляе сваёю пяшчотай, сваёю ўтульнасьцяй, усёй сваёю iстотай. "Я рада, Юзiк. Ляжы. Чуй мяне. Я табе буду шаптаць нешта на вуха. Юзiк, я даўно табе гэта хацела сказаць. Ды саромiлася. Ды баялася - як ты гэта прымеш. Думала - як скажу, пойдзеш ад мяне. Скажы, Юзiк, ня кiнеш мяне, як скажу? Будзеш так любiць, як во цяпер, у гэтую часiнку? Калi ты ўвесь мой i я да астатку твая. Даеш слова мне, што не разьлюбiш, як скажу? Даеш? Ну, добра. Веру, Юзiк, табе. Ды як мне пачаць? Ты-ж здагадаўся, Юзiк, што я ня цэлая была? Здагадаўся? Цi можа не? Здагадаўся? I ты прабачаеш мне? Ты доўга спакушаў мяне, Юзiк. Тады яшчэ, калi стаяў на мосьце. Калi ляжаў у траве. Калi я падглядала цябе. Я ўжо любiла цябе тады. Я гэта ведаю толькi цяпер. А тады я ня ведала. Ды ты мяне не чапаў. Хацеў мяне, ды не чапаў. Шкадаваў мяне? Баяўся? Баяўся, што я - дзiця яшчэ? А я хацела, каб ты зачапiў мяне. Мне было прыемна, калi ты блiзка сядзеў каля мяне ў нас за сталом. Калi, схiлiўшыся над кнiжкай, мы чыталi яе i я дакраналася тваёй шчакi сваiм лёканам. Калi ты браў мяне на рукi, каб я не баялася грому. Я ня так баялася грому, а каб ты ўзяў мяне i ўтулiў. Я была зайздросная, што ты танцаваў у нас на вясельлi з iншай жанчынай, а не са мной. Я падгледзела, куды ты пайшоў з ёю i што рабiў з ёю. Я хацела быць на мейсцы той жанчыны. Але ты тады, Юзiк, не чапаў мяне. Толькi спакушаў, але не спакусiў. I мяне, Юзiк... спакусiў нехта iншы. Даруй, Юзiк. Ты ня гневаешся? Не? Праўда? Ты мяне слухаеш? Ты не раўнуеш? Не? Ну й добра. Я сама ня ведаю, як гэта сталася. Я адставала па арiхмецiцы. I настаўнiк хацеў мяне падцягнуць. Займаўся са мною асобна пасьля заняткаў. Адну гадзiну. У класе. Тлумачыў. Пасьля тлумачэньня даваў мне некалькi прыкладаў, каб я iх разьвязала сама. Прасiў, як спраўлюся, заходзiць да яго ў пакой для праверкi. Садзiў мяне на нiзкi тапчан i сам садзiўся побач мяне. Я разгортвала свой сшытак. Паказвала яму свае прыклады. Ён глядзеў у сшытак, нахiляючыся да мяне. I мне было прыемна, што ён так нахiляўся, хоць я й баялася яго, як свайго настаўнiка. Ад яго йшоў нейкi прывабны пах папiросаў, якiя ён курыў. Ён паглядаў на гадзiньнiк i казаў, што ўжо мне пара iсьцi дахаты. I я йшла дахаты. Тры разы на тыдзень я мусiла прыходзiць да яго. Ён хвалiў мяне i казаў, што я хутка даганю сваiх аднакласьнiкаў. Я радвалася. Хадзiла да яго на дадатковую гадзiну. Ён усё так-жа, як i кожны раз, садзiўся на тапчан сам i мяне запрашаў. Глядзеў у мой сшытак, цi правiльна я зрабiла заданьне, якое ён мне даваў. I правяраючы, нахiляўся да мяне гэтак блiзка, што ў мяне кружылася галава i я ня ведала дзе я i што са мною. Аднойчы, седзячы шчыльна каля мяне, ён абняў мяне i перакулiў на тапчан. Палез з рукою пад маю сукенку. Даткнуўся i я самлела ў нейкай жарсьцi. Крыкнула. Мне было больна. Ён адпусьцiў мяне. Я паднялася i ўбачыла на маiм споднiм кроў. Спужалася. Пабегла дахаты i ў сьлязах сказала мацi, што са мною сталася. Усё чыста сказала. Толькi не сказала хто. Я баялася свайго настаўнiка. Як не дапытвалася мацi - хто, я не сказала. Мацi мне строга наказала, каб я болей не заставалася ў школе пасьля заняткаў. Мацi ўсё дазнавалася тайком, хто - i думаю, дазналася. Але не хацела мяне пазорыць. Маўчала. Не вынасiла гэтага дзела на людзi. Я-ж пасьля гэтага старалася не пападаць свайму настаўнiку на вочы. У класе на яго не глядзела, калi ён прыходзiў да нас на свой урок. Мучылася. Ня гневайся на мяне, мой даражэнькi, мiленькi Юзiк. Ня крыўдуй на мяне. Ад таго ўсяго й знаку няма. Усё прайшло. Я твая. Юзiкава. Ты не разьлюбiў мяне, Юзiк? Юзiк мне даруе, як я Юзiку. Чую - ты ўсё такi-ж. Замёр? Мо ня слухаў мяне, што я табе гаварыла? Ну й добра. Ня трэба. Ты ня чуў i я табе нiчога не гаварыла".