Читать интересную книгу Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке) - Стефан Гайм

- Вам, пэўна, рупiць даведацца, хто я такi буду насамрэч, - кажа й выскаляецца, не сьмеючыся напраўду. - Далiбог, геру студыёзус, вам спакою ня будзе, пакуль не даведаецеся; учарашняга вечара вы гаварылi пра парадак, парадак на небе як i на зямлi, свой парадак пануе i ў вашых мазгах, на ўсё там свая шуфлядка, свой фах, але вы ў паняверцы - куды сунуць мяне.

Айцэн зноў уражаны, як дакладна той патрапляе арыентавацца ў ягоных думках, ды ня хоча прызнавацца й кажа, паляпваючы па ўзмыленай шыi каня, што на ўсё, бач, свой час, свая пара й калi Лёйхтэнтрагер ня хоча, хай спакойна пакiне сваю гiсторыю пры сабе, бо й праўда ж, колькi той карысьцi з слоў, калi ўсё адно кожны разумее iх пасвойму.

Рыхтык бо яно так i ёсьць, адказвае той, малады гер тут якраз пацэлiў у самы акурат, i наогул нiкому з нас ня дадзена нiякiм лотам вымерыць чалавека ў ягоных глыбiнях, таямнiца застаецца заўсёды, бо мы ж ня ёсьць нешта сукупнасашчэпленае.

Юны Айцэн збоку пазiрае на камарада - звычайны, будны твар з бародкай i чорнымi, падвостранымi ўгору брывамi й горбiкам за левым плечуком, i на нейкае iмгненьне яму падаецца, нiбыта вакол яго моцнай постацi ўзьнiкае яшчэ адна, сумесь туману й ценю, i як што тут набягае воблачка на наша мiлае сонейка, яму робiцца крыху вусьцiшна, i ён дае каню шпораў.

Не таму, каб хацеў перагнаць; ад лёткага каня камарада Лёйхтэнтрагера ўсё адно не адарвацца, гэта ён ведае, i таму кажа:

- Гоох! - i счакаўшы, пакуль той, выгодна патрухваючы, зноў акажацца побач, пытаецца ў яго, што ён такога меў на ўвазе, кажучы "не ёсьць нешта сукупнасашчэпленае"?

- Iх па два ў кожным з нас, - тлумачыць камарад.

Юны Айцэн хутка пераконваецца: плецiва, якое абвалакала таго, зьнiкла, засталося, мабыць, толькi затлуменьне мазгоў, як i тыя начныя крокi. I кажа, што ў ягоных помыслах усё складваецца натуральна, як паводле боскага вучэньня:

- Але ж ну так, я i мая несьмяротная душа.

- Так, - кажа той i сьмяецца, i цяпер ужо ягоны сьмех чыстае пакепства, можна разглядаць i гэтак.

На што ў Айцэна ўзьнiкае страшэннае падазрэньне, куды горшае за ўсе папярэднiя, якiя ён меў што да незнаёмага, i, як бы цiкуючы, ён пытаецца:

- А вы часам цi не каторы з тых анабаптыстаў i пярэхрыстаў, якiя ганаравалi ў Мюнстэры д'ябла i ўсялякiя страхоцьцi сеялi? Як там у вас з хрышчэньнем?

- Як што ўжо вы аж такi цiкаўны будзеце, геру студыёзус, - кажа камарад, дык я мяркую, дзетак спакойна можна хрысьцiць, пакуль яны не падрасьлi; хай гэта й не карысна, але некалькi кропель вады ў кожным разе не зашкодзяць, дый закон будзе вытрыманы найлепшым чынам, i палютэранску добра, i пакаталiцку нязгорш.

Айцэн акцэптуе гэта, хоць яно яму ўсё-такi не да смаку, каб у iм сядзеў яшчэ нехта другi ды вычвараў усялякiя штукi, якiя могуць зьвесьцi яго з тропу на розныя ўзбочыны разам зь яго неўмiручай душою.

Лёйхтэнтрагер пераводзiць каня на роўны крок.

- Я, - кажа ён, - сын акулiста Балтазара Лёйхтэнтрагера з Кiцынгена i ягонай сужэнкi Ганны-Марыi, якая хадзiла тоўстая мною на дзевятым месяцы, калi па выраку нашага добрага пана, маркграфа Казiмiра, майму бацьку як i шасьцiдзесяцi гараджанам i сялянам з навакольных вёсак выкалалi вочы.

- Мабыць-такi ваш гер бацька трымаўся благое кампанii, - паддобрываецца юны Айцэн.

- Якое там благое, ён быў сярод iх найгоршы, - кажа той. - Як паназьбiралася людзей аж чорна, ды многiя ўжо ў латах, зь дзiдамi i як не пабягуць да Кiцынгенскай ратушы - на ўпакорваньне, мяцеж iм, бачыш, усiм толькi ўпоперак, тады ўстае мой бацька, i рэзка так кажа, так, каб народу дагаджала, каб мёдам па губах; гэтак ловяць мышэй; але скора пакоцяццы галовы.

- Час быў благi, - мудра заўважае Айцэн. - Слава богу, ён ужо мiнуўся, дзякуючы пiсаньням гера доктара Марцiнуса Лютэра i борздым захадам начальстваў. - I сам у сябе моўчкi пытаецца, колькi ж бо бацькавага мяцежнiцкага духу магло перайсьцi ў Лёйхтэнтрагера-малодшага, якi цяпер едзе побач.

Але той цiхамiрна пакусвае лiсьцiнку, сарваную з дрэва. Пасьля выплёўвае й расказвае сваю гiсторыю далей.

- Гэтак сама ж i матчын бацька быў асьлеплены па загадзе маркграфа, кажа, - з той прычыны, што ён выкарыстаў чэрап сьвятой Хадэлогi, заснавальнiцы нашага жаночага кляштара ў Кiцынгене, дастаўшы яго з магiлы, для гульнi ў кеглi, а як што бацька мой праз дзень пасьля выколваньня вачэй гаротна сканаў ад ранаў, мая мацi са мною ў жываце пабегла прэч, i сталася так, што я, як маленькi Iсусiк, нарадзiўся ў дарозе, у стайнi, але не атулены ласкай цялятак i асьлянятак i не адораны трыма каралямi; больш за тое, мацi мая была ў тым хляве адна, i я выпаў зь яе i таму з моманту нараджэньня быў ушкоджаны, зь якой гэтай самай прычыны я й кульгаю на адну нагу, а адно плячко ў мяне вышэй за другое, а й невялiкi гарбок выперся.

- Дык вам i з бацькавага й з матчынага боку лiхая долечка прыпала, - ня стрымлiваецца юны Айцэн, а сам сабе думае, - няшмат людзкага можа выйсьцi з гэтага хлопца пры такой долi, а ўголас кажа:

- Але ж, як там яно было ў вас далей?

Той, як бы ўспалошваецца зь нейкiх сваiх успамiнаў, i ягоны ўздрыг перадаецца каню, ён пускаецца ў галоп, i юнаму Айцэну прыходзiцца доўга ўлягаць сьледам, пакуль ён нарэшце не дастаецца да працягу гiсторыi, да таго яе месца якраз, калi гаротнiца мацi, нядужая i зьнясiленая, прыносiць дзiця ў Саксонiю, у горад Вiтэнбэрг, там яна ў бозе спачыла, а доктар Антон Фрыз i яго добрая жонка Эльзбэта прымаюць малое, якое, усiмi кiнутае й забытае, яшчэ ня ўмела гаварыць, а толькi лепятала й на цэлае горла крычала, у свой сiрацiнец.

- За што iм ад шчыраты сэрца дзякую, - дадае Лёйхтэнтрагер, - хоць за ўсё жыцьцё я iм так i не зрабiў нiчога людзкага; я ня быў iм дзiця радасьцi, я быў сам сабе наўме, хаваў у сабе ўсё, што думаў, i дзе iншыя казалi, што, во! так яно ёсьць i так яно было спрадвеку, i гэта добра, там я пытаўся, а чаму? i гэтым самым бянтэжыў усiх i за тое шмат калi даставаў па храпах.

- Але ж бывае й так, - гарачыцца юны Айцэн, - калi добры хрысьцiянiн не павiнен пытацца, чаму.

- Калi б чалавек ня пытаўся, чаму, - кажа прыяцель, - мы i сёньня сядзелi б у раi. Калi б ня собiла Еве дапытацца, чаму ёй забаронена пакаштаваць яблык.

- Найперш, - адказвае Айцэн, - яна была дурная баба, а там - гэта ж зьмей нашаптаў ёй. Асланi нас божа ад такiх зьмеяў.

- А я вось разумею таго зьмея, - кажа той. - Зьмей-такi бачыў, што бог спадобiў чалавека дзьвюма рукамi для працы й галавою для мысьленьня, а навошта яму ўсё гэта прычындальле ў раi? Урэшце, яно было б у яго адвiнчана, як усё, што ня мае ўжытку й скарыстаньня, i што ж бы тады, геру студыёзус, сталася з тым божым падабенствам?

Юны Айцэн ня ўпэўнены, пакепвае зь яго прыяцель, а цi не, i ён рашае вярнуцца назад на цьвёрды грунт i таму паўтарае тое, чым настаўляў яго ў дарогу пастар Эпiнус у Гамбургу: што менавiта ж бо толькi вера шчасьцiць чалавека, а ня веда. На што, каб ужо зноў ня ўблытвацца ў дыспут, у якiм i па вушах дастаць можна, запрашае таго распавядацца далей.

I той расказвае, як усё было пры сьмерцi яго прыёмнага бацькi, доктара Фрыза, як ён паклiкаў яго да сябе й сказаў:

- Сыне мой, а я заўсёды меў цябе за сына, хоць у дом мой ты трапiў гаротнейшы за знайдыша, згаладалы, зьдзiчэлы як кара божая, i мая шчасная жонка й я кармiлi цябе з волi Хрыста, сыне мой, з гэтым я перадаю табе як спадчынную долю тваёй кроўнай мацi й твайго законнага бацькi тое, што твая мацi насiла пры сабе, калi была знойдзена мёртвая, гэта не якая там каштоўнасьць, больш дзеля сантыменту - item, хустачка, вылiнялая, зь дзьвюма цёмнымi плямамi крывi, я сам дасьледаваў iх прыроду, i гэта адбiтак крывавых вачнiц твайго бацькi; item, cрэбраная манэта, з выявай галавы рымскага кесара на ёй; i нарэшце, кавалак пэргаманту з габрэйскiмi пiсьмёнамi i з паметай на iм рукою твайго бацькi пра тое, што манэта, як i пэргамант атрыманы ад аднаго старога жыда, якi быў разам зь iм перадмяцежнымi днямi. Пасьля чаго прыёмны бацька даверлiва перадаў яму ўсё гэта й неўзабаве пасьля спачыў у мiры; а ён, Лёйхтэнтрагер, "начны вартаўнiк", паклаў усе гэтыя тры рэчы ў скураную торбачку й носiць яе з таго часу заўсёды пры сабе, як свайго роду талiсман-кудмень.

I калi Айцэн чуе пра жыда, якi быў пры бацьку прыяцеля, яму адразу згадваюцца Вечны Жыд i начныя крокi ў суседнiм пустым пакоi, а таксама словы таго другога, калi ён сказаў, што шукае нейкага жыда й таму прыйшоў у Лейпцыг, i хоць яму крышачку несамавiта на душы, а ўсё ж пад'юджвае цiкаўнасьць, i ён кажа, што носiць на грудзях асьвечаны крыжык, якi яму дала яго дарагая мама й якi ён паказаў бы Лёйхтэнтрагеру, калi гэты наўзаем пакажа яму свой амулет.

Той падае яму з каня i ляпае юнага Айцэна па плячы, аж гэты ўздрыгвае, i кажа яму, што, калi яму хопiць сiлы глядзець на д'ябальскую рэч, дык будзь ласка. I як што якраз насьпела даць коням выпасу, яны спыняюцца, пускаюць конi на мураўку, а самi садзяцца на два пянькi, прыяцель лезе запазуху па сваю торбачку й паказвае Айцэну спачатку манэту, добра захаваную, можна разгледзець кожную лаўровую лiсьцiнку на галаве ў кесара, а пасьля хустачку зь дзьвюма рудымi плямамi й нарэшце абрывак пэргаманту.