Читать интересную книгу Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

- I ты садзiся, - сказала яна мужу.

Яны селi.

- Што здарылася?

- Казангап памёр.

- Калi?

- Ды вось толькi што забегла - як ён там, думаю, можа, што трэба. Уваходжу, святло гарыць, i ён сам на сваiм месцы, i толькi барада стырчком неяк, задралася ўгору. Падыходжу. Казаке, кажу, Казаке, можа, вам чаго гарачага, а ён ужо... - яе голас перацяўся, слёзы нагарнулiся на вейкi, i, усхлiпнуўшы, Укубала цiха заплакала. - Вось як яно выйшла пад канец. Якi чалавек быў! А памёр - некаму, бач, вочы закрыць, - бедавала яна, плачучы. Хто б мог падумаць? Так i памёр чалавек... - Яна хацела сказаць, - як сабака на дарозе, але змоўчала, не стала ўдакладняць, i без таго зразумела.

Слухаючы жонку, Буранны Едыгей, так звалi яго тут, змрочна сядзеў на прыстаўной лаве, паклаўшы цяжкiя, як карчы, рукi на каленi. Казырок чыгуначнай фуражкi, добра-такi зашмальцаваны i паабiты, кiдаў цень на яго вочы. Пра што ён думаў?

- Што будзем рабiць цяпер? - пыталася жонка.

Едыгей падняў галаву, зiрнуў на яе з горкай усмешкай.

- Што будзем рабiць? А што робяць у такiх выпадках? Хаваць будзем. - Ён прыўзняўся з лавы, як чалавек, што ўжо меў рашэнне. - Ты вось што, жонка, вяртайся як хутчэй. А цяпер слухай мяне.

- Слухаю.

- Разбудзi Аспана. Не глядзi, што начальнiк раз'езда, нiчога, перад смерцю ўсе роўныя. Скажы яму, што Казангап памёр. Сорак чатыры гады прарабiў чалавек на адным месцы. Аспан, можа, тады яшчэ i не нарадзiўся, калi Казангап пачынаў тут i нiякага сабаку нi за якiя грошы не зацягнуць было сюды, на саразекi. Колькi цягнiкоў прайшло тут на вяку яго - валасоў не хопiць на галаве. Няхай ён падумае. Так i скажы. I яшчэ слухай...

- Слухаю.

- Будзi ўсiх як аднаго. Стукай у вокны. Колькi нас тут народу - восем дамоў, на пальцах злiчыць... Усiх паднiмi на ногi. Нiхто не павiнен спаць сёння, калi памёр такi чалавек. Усiх паднiмi на ногi.

- А калi лаяцца будуць?

- Наша справа сказаць кожнаму, а там няхай лаяцца. Скажы, што я загадаў будзiць. Трэба сумленне мець. Чакай!

- Што яшчэ?

- Забяжы спачатку да дзяжурнага, сёння Шаймердзен сядзiць дыспетчарам, перадай яму што i як i скажы, няхай падумае, як быць. Можа, знойдзе мне замену гэты раз. Калi што, няхай дасць знаць. Ты зразумела мяне, так i скажы!

- Скажу, скажу, - адказала Укубала, а потым спахапiлася, нiбы ўспомнiўшы раптам пра самае галоўнае, недаравальна забытае ёю. - А дзецi ж яго! Вось табе i на! Трэба ж iм найперш вестку падаць, а то ж як? Бацька памёр...

Едыгей спахмурнеў адчужана, яшчэ больш пасуровеў.

- Якiя нi ёсць, але ж дзецi, - казала Укубала, нiбы апраўдваючы каго, ведаючы, што Едыгею гэта непрыемна слухаць.

- Ды ведаю, - махнуў ён рукой. - Што ж я, нiчога не цямлю? Яно так, нельга без iх, але каб на тое воля мая, я iх блiзка не дапусцiў бы!

- Едыгей, гэта не наша справа. Няхай прыедуць i самi хаваюць. Размоў будзе пасля, не адмыешся...

- А што я, перашкаджаю? Няхай едуць...

- А калi сын не паспее з горада?

- Паспее, калi захоча. Пазаўчора яшчэ, калi быў на станцыi, сам тэлеграму адбiў яму, што, маўляў, так i так, бацька твой пры смерцi. Чаго болей! Ён сябе разумным лiчыць, павiнен зразумець, што да чаго...

- Ну калi так, то добра, - напэўна прымiрылася жонка з высновамi Едыгея i, усё яшчэ думаючы пра нешта сваё, што трывожыла яе, сказала: - Добра, каб з жонкай прыехаў, усё-ткi свёкра хаваць, а не каго-небудзь.

- Гэта ўжо самi няхай рашаюць. Што тут падказваць, не малыя ж дзецi.

- Яно так, канечне, - усё яшчэ сумняваючыся, згаджалася Укубала.

I яны змоўклi.

- Ну, ты не заседжвайся, iдзi, - нагадаў Едыгей.

У жонкi, аднак, было яшчэ што сказаць.

- А дачка ягоная - Анзада бедная - на станцыi з мужам сваiм, п'янтосам беспрабудным, ды з дзецьмi, ёй таксама трэба паспець на пахаванне.

Едыгей мiжволi ўсмiхнуўся, паляпаў жонку па плячы.

- Ну вось, ты цяпер пачнеш перажываць за кожнага... Да Анзады тут рукой падаць, з ранiцы падскочыць хто-небудзь на станцыю, скажа. Ты, жонка, зразумей адно - i ад Анзады, i ад Сабiтжана тым больш, няхай ён i сын, мужчына, карысцi будзе мала. Вось паглядзiш, прыедуць, нiкуды не дзенуцца, але будуць стаяць як госцi староннiя, а хаваць будзем мы, так ужо выходзiць... Iдзi i рабi, як я сказаў.

Жонка пайшла, потым спынiлася нерашуча i зноў пайшла. Але тут паклiкаў яе сам Едыгей:

- Не забудзь найперш да дзяжурнага, да Шаймердзена, няхай каго пашле замест мяне, я пасля адраблю. Нябожчык ляжыць у пустым доме, i побач нiкога, як можна... Так i скажы...

I жонка пайшла, кiўнуўшы. Тым часам на дыстанцыйным шчыце загуў, замiргаў чырвоным святлом сiгналiзатар - да раз'езда Баранлы-Буранны наблiжаўся новы састаў. Па камандзе дзяжурнага належала прыняць яго на запасную лiнiю, каб прапусцiць стрэчны, якi таксама быў ужо ля раз'езда, толькi ля стрэлкi з процiлеглага боку. Звычайны манеўр. Пакуль цягнiкi рухалiся па сваiх каляях, Едыгей аглядваўся часам на Укубалу, што iшла краем лiнii, - нiбы ён забыў нешта сказаць ёй. Сказаць, вядома, было што, цi мала спраў перад пахаваннем, усяго адразу не ўспомнiш, але паглядваў ён не таму, проста зараз ён зноў убачыў, як пастарэла, памiзарнела жонка, i гэта таксама вiдно было ў жаўтлявым святле чыгуначных лiхтароў.

"Значыцца, старасць ужо на плячах сядзiць, - падумалася яму. - Вось i дажылi - стары i старая!" I хаця здароўем бог яго не пакрыўдзiў, моцны быў яшчэ, але лiк гадам набягаў немалы - шэсцьдзесят, ды яшчэ з гадком, шэсцьдзесят адзiн было ўжо. "Глядзiш, гады праз два i на пенсiю могуць папрасiць", - сказаў Едыгей сам сабе без пасмiхання. Але ён ведаў, што не так скора пойдзе на пенсiю i не так проста знайсцi чалавека ў гэтых мясцiнах на ягонае месца пуцявога i рамонтнага рабочага, стрэлачнiкам ён бываў час ад часу, калi хто-небудзь захварэе цi пойдзе ў адпачынак. Хiба што хто паквапiцца на дадатковую аплату за аддаленасць i бязводнасць. Але наўрад. Iдзi пашукай такiх сярод цяперашняй моладзi.

Каб жыць на саразекскiх раз'ездах, трэба дух мець, а iнакш прападзеш. Стэп вялiзарны, а чалавек малы. Стэп абыякавы, яму ўсё роўна, добра цi блага табе, прымай яго такiм, якi ён ёсць, а чалавеку не ўсё роўна, што i як на свеце, пакутуе ён, душой хварэе, здаецца яму, што недзе ў другiм месцы, сярод другiх людзей яму б пашанцавала больш, а тут ён паводле поклiчу лёсу... I таму ападае ён духам адзiн на адзiн з няўмольным стэпам, нiшчымнее духам, разраджаецца, як той акумулятар з трохколавага матацыкла Шаймердзена. Гаспадар усё беражэ яго, сам не ездзiць i другiм не дае. Вось i стаiць машына без справы, а як трэба не заводзiцца, ачахла заводская сiла. Так i чалавек на саразекскiх раз'ездах: не ўкаранiцца ў стэпе, не прыжывецца - цяжка яму будзе. Каторыя, гледзячы з вагонаў няўзнак, за галаву хапаюцца - божа, як тут людзi могуць жыць?! Наўкол толькi стэп i вярблюды. А вось так i жывуць, у каго на колькi трывання хопiць. Тры гады, чатыры найбольш - i справе тамам*: разлiчваюцца i едуць куды далей.

* Тамам - канец.

На Баранлы-Буранным толькi двое ўкаранiлiся на ўсё жыццё - Казангап i ён, Буранны Едыгей. А колькi перабыло тут iншых, калi на тое! Пра сябе што меркаваць, жыў не здаваўся, а Казангап адпрацаваў тут сорак чатыры гады не таму, што дурнейшы за iншых быў. На дзесятак другiх не прамяняў бы Едыгей аднаго Казангапа... Няма цяпер яго.

Цягнiкi размiнулiся, адзiн пайшоў на ўсход, другi на захад. I адразу ўсё шырэйшым стала - зоры ў цёмным небе засвяцiлiся зырчэй, выразней, i вецер парстчэй загуляў па адхонах, па шпалах, па гравiйным насцiле памiж рэйкамi, што во нешта слаба пазвоньваюць, шчоўкаюць нешта.

Едыгей не iшоў у будку. Задумаўся, прыхiнуўся да слупа. Далёка наперадзе, за чыгункай, ледзь вiдны былi невыразныя сiлуэты вярблюдаў на пашы. Яны стаялi пад месяцам, застыўшы ў нерухомасцi, чакаючы ранку. I памiж iмi ўгледзеў Едыгей свайго двухгорбага, з буйной галавой нара - самага моцнага, бадай, у саразеках i быстраходнага, па мянушцы, як i гаспадар, Бураннага Каранара. Едыгей ганарыўся iм, рэдкай моцы працаўнiком, хоць i не лёгка спраўляцца з iм, таму што Каранар застаўся атанам - у маладосцi Едыгей не звалхаў яго, а потым ужо не стаў чапаць.

Разам з iншымi клопатамi на заўтра прыгадаў Едыгей, што трэба з ранiцы як раней прыгнаць Каранара дамоў, паставiць пад седлавiшча. Прыдасца для паездак на пахаваннi. I яму лез у галаву розны клопат...

А на раз'ездзе людзi пакуль яшчэ спакойна спалi. Лiчачы невялiкiя станцыйныя службы, дамкi пад аднолькавымi двухскатнымi шыфернымi стрэшкамi, iх было шэсць зборна-шчытавых пабудоў, пастаўленых чыгуначным ведамствам, ды яшчэ дом Едыгея, пабудаваны iм самiм, i мазанка нябожчыка Казангапа, ды розныя надворныя глiнабiткi, прыбудоўкi, загародкi для жывёлы i iншых патрэб, у цэнтры ветравая i яна ж электранасосная i пры выпадках ручная вадакачка, што паявiлася тут у апошнiя гады, - вось i ўвесь пасёлачак Баранлы-Буранны.

Пры вялiкай чыгунцы, пры вялiкiм Сары-Азекскiм стэпе - маленькае звяно ў лiку iншых раз'ездаў, станцый, вузлоў, гарадоў... Усё адкрытае ўсiм вятрам на свеце, асаблiва зiмовым, калi круцяць саразекскiя завеi, завальваючы дамы па вокны гурбамi, а чыгунку гарбякамi сухiх да бубацення сумётаў... Таму i зваўся гэты стэпавы раз'езд Баранлы-Буранны, i надпiс вiсiць дваiсты: баранлы па-казахску, буранны - па-расейску...