Читать интересную книгу Па другі бок ценю - Уладзімір Мажылоўскі

Асабліва абуралася нямецкая пяхота. Не вельмі хацеў Радзівіл наймаць гэтых ратнікаў на службу. Капрызныя і пыхлівыя, сквапныя да грошай яны прыўнеслі ў ліцвінскае войска бязладдзе. Здарылася так, што зараз у нямецкім лагеры пачалася крываўка. Каб спыніць распаўсюджванне гэтай хваробы, вечарам немцы вельмі моцна напіліся. Яны, нават не выставіўшы варты, заваліліся спаць. А ноччу ў іх лагеры пачалася незразумелая мітусня. Там чуліся чалавечыя перадсмяротныя стогны, разам з тым — жахлівае нейкае рыканне... Здавалася, у начной цемры на людзей абрынулася нейкая пачвара і пачала пазбаўляць іх жыццяў.

Адразу працверазеўшы, вартавыя з жахам узіраліся ў цемнату, прыслухоўваліся да жудасных гукаў, спадзяваліся, што гэта дождж і вецер шумяць у верхавінах далёкага лесу. Аднак дарэмнымі былі іх спадзяванні — сярод шатроў бязгучна насіўся цёмны цень конніка. Крыссе яго чорнага плашча, нібы вялікія крылы, драпежна матлялася ў паветры, ператвараючы вершніка ў пасланца іншага свету. Кроў замярзала ў жылах вартавых, пазбаўляла іх розуму, сціскала дых. І ўсё ж нехта з іх перамог страх, падняў трывогу, ударыў у трывожны звон, дзіка закрычаў. Наваколле адразу ж напоўнілася гукамі пераклічкі, ярчэй успыхнулі паходні, вогнішчы, зазвінела зброя.

А начны прывід знік гэтак жа бязгучна і хутка, як і з’явіўся.

Раніцай Стэфан Баторый выклікаў да сябе Мікалая Радзівіла Рудога.

— Што там здарылася ў нямецкім лагеры? — нават не прапанаваўшы, як звычайна, свайму ваяводу віна, запытаўся кароль.— Што за дурныя плёткі распаўсюджваюцца сярод нашых жаўнераў?

Радзівіл разгублена паціснуў плячыма і паспрабаваў апраўдацца:

— Учора вечарам нямецкія наёмнікі напіліся, а ноччу маскавіты зрабілі вылазку з крэпасці, заканапацілі некалькі нашых гармат, зарэзалі дзясяткі два немцаў — і ўвесь страх.

Толькі пасля гэтага кароль кіўнуў на крэсла ля невысокага століка:

— Сядай, пан Мікалай. Частуйся, — і, пачакаўшы, пакуль ваявода налье ў кубак віна, пацікавіўся: — А пра якога гэта Крывавага Фрыдрыха шэпчуцца салдаты?

Радзівіл зрабіў глыток моцнага венгерскага віна, задаволена прыжмурыў вочы, прамармытаў: «Добрае віно!» і адказаў:

— Чутка пра гэтага Фрыдрыха пайшла гуляць па нашай арміі яшчэ ад Друі, дзе невядомая банда напала ноччу на нашых разведчыкаў і ўсіх пагалоўна выразала.

— І колькі там загінула чалавек?

— Здаецца, чалавек дзесяць — пятнаццаць.

— І што, ніхто з іх не застаўся ў жывых? — Баторый падышоў да століка, узяў кубак з віном, зрабіў вялікі прагны глыток. — Ніхто не бачыў бандытаў?

— Ад першага нападу ў жывых заставаўся адзін чалавек, Якуб з Залесся, але ён, пэўна, памёр ужо, бо быў увесь пасечаны.

— А што, былі і яшчэ напады? — кароль спыніўся насупраць ваяводы і запытальна паглядзеў яму ў вочы. — Чаму ты маўчаў, князь?

— Пра што расказваць? — Радзівіл падняўся на ногі, аднак кубак з віном з рук не выпусціў. — Пра тое, што звычайныя рабаўнікі заб’юць з дзясятак нашых разявак, а тыя потым, каб апраўдацца, прыпісваюць гэта нейкаму прывіду, якога ўжо зрабілі сімвалам вайны? — Ваявода не адвёў позірку, некалькі імгненняў глядзеў у цёмныя, быццам вір, вочы свайго караля, шукаў там разумення і, не знайшоўшы яго, няўпэўнена дадаў: — Хаця, калі шчыра, ваша міласць, і я пачынаю верыць у гэтага міфічнага Фрыдрыха.

— Цікава!

— Калі здарыўся першы напад, я падумаў, што гэта п’яныя пасеклі адзін аднаго і прамаўчаў. Пасля другога — сам разбіраўся, быў на месцы трагедыі і бачыў дванаццаць абезгалоўленых трупаў, прычым большасць з іх былі рассечаны амаль напалову. Так рабаўнікі не сякуць. Так забівае толькі спрактыкаваны воін, а такі воін ніколі рабаваць не будзе. Трэці напад здарыўся ўжо тут, у першую ноч асады. І там: чатырнаццаць амаль распалавіненых ратнікаў. Але самае загадкавае тое, што на зямлі пасля нападу не бачна аніякіх слядоў бойкі: ні конскіх, ні чалавечых.

— Ты кажаш, што адзін чалавек усё ж выжыў. Што ён расказаў?

Радзівіл сумна ўсміхнуўся. Ён ведаў, што Стэфан Баторый вельмі любіў

слухаць самыя неверагодныя гісторыі, аднак у сваім расказе ваявода не бачыў нічога цікавага. У ім было шмат невядомага, незразумелага, страшнага, а такое палохае, выклікае пачуццё няўпэўненасці.

— Якуб з Залесся нічога не расказаў, бо быў мёртвы.

— Вось табе і на! — усміхнуўся кароль. — Нядаўна ты казаў, што ён застаўся жывы, а зараз, — што памёр!

— Прайшоў амаль месяц, як я бачыў бедалагу. У тое, што ён выжыў, я ніколі не паверу, бо рана ў яго была страшэнная — ад галавы да поясу і, калі б не кальчуга, то. — ваявода безнадзейна махнуў рукой.

— Ладна, — кароль падышоў да крэсла, крыху падумаў і сеў у яго. — Ты таксама сядай, пан Мікалай, — і калі Радзівіл уладкаваўся ў сваім крэсле, запытаўся: — Усё ж пра якога Фрыдрыха пляткараць салдаты?

— Быў такі крыжак, вялікі маршал ордэна Чорнага Крыжа Фрыдрых фон Валенрод.

— Ведаю, чуў. Рыцары гэтага ордэна насілі белыя плашчы з вышытым на іх чорным крыжам.

— Дык вось, гэты Фрыдрых 16 сакавіка 1410 года напаў на Ваўкавыск, падпаліў горад і пасек мноства людзей.

— Ну, здаралася такое і са мной. Ды і ў цябе, пан Мікалай, пэўна, таксама было падобнае?

— Справа ў тым, — Радзівіл ніяк не адрэгаваў на жарт свайго караля, — што крыжак напаў на горад і пасек людзей у вербную нядзелю. Але ж, і ты гэта ведаеш, што з даўніх часоў у хрысціян існуе звычай: у святочныя дні, звязаныя з Хрыстом і Багародзіцай, ваенныя дзеянні не распачынаць, і парушэнне гэтага звычаю лічыцца святатацтвам і патрабуе суровага пакарання.

— Усё гэта так. Толькі з тых часоў прайшло паўтара стагоддзя і пра таго Валенрода ўжо даўно забыліся нават яго праўнукі.

— Праўнукі, можа, і забыліся, а люд паспаліты памятае і кажа, што ў сечы на палях Грунвальда на Фрыдрыха фон Валенрода ваўкавысцы палявалі асобна. Яны не проста забілі яго, а загналі ў возера Любень, дзе ён і патануў разам з канём. Вось з тых часоў і мітусіцца яго непрыкаяная душа паміж гэтым све­там і царствам мёртвых, ніяк не можа знайсці прытулку і супакаення. І там, дзе з’яўляецца коннік у чорным плашчы і на чорным кані — чакай вайны ці страшэннага мору.

— У Валенрода быў белы плашч.

— За сто пяцьдзясят гадоў ён стаў чорным ад людской крыві.

— І хто зможа яго спыніць? Што кажуць людзі?

Радзівіл няўпэўнена паціснуў плячыма і чамусьці паўшэптам прамовіў:

— Людзі кажуць, што забіць яго можа толькі такі ж нябожчык, як і ён сам.

Кароль спалохана перажагнуўся.

— Ты што, ваявода? Што ты кажаш? Дзе яго ўзяць, жывога нябожчыка? — Баторый зноў перажагнаўся і прашаптаў кароценькую малітву. — Ды і хопіць, пан Мікалай, пра нябожчыкаў, давай лепш пасмакуем вось гэтага венгерскага віна. Хаця, — Баторый хітра прыжмурыўся, — ты ж ваявода і разбярыся сам і з Валенродам, і з жывымі нябожчыкамі, і з плёткамі, што непакояць душы нашых жаўнераў.

3

Якуб з Залесся нечакана з’явіўся ў лагеры ліцвінаў у канцы жніўня. Яго шчаку перасякаў глыбокі рубец, які прыкметна адцягваў управа рот, ад чаго твар ратніка здаваўся грозным і нават злосным. Аднак не выраз на яго твары палохаў сустрэчных і знаёмых, іх палохалі яго вочы: пустыя і ў той жа час бяздонныя, быццам глядзіш не ў вочы, а ў глыбокую студню, прыглядаешся і бачыш там нечае, толькі не сваё, адлюстраванне. Раней гаваркі і вясёлы, знаўца мноства песень, зараз ён больш маўчаў, а калі і гаварыў, то адным-двума сказамі. На прапанову ротмістра казацкай харугвы Барыса Жабы выбраць з яго табунка самага гарачага жарабца адказаў, што такі жарабец яму без патрэбы і паказаў, што здзівіла ўсіх, на яшчэ не старую, але ціхую і рахманую кабылу па мянушцы Пышка. Толькі сваю янычарку ён бярог, быццам блізкага чалавека і, нібы з чалавекам, шэптам размаўляў з ёй аб нечым патаемным.

— Такога казака згубілі! — бедаваў ротмістр, аднак у справы Якуба не ўмешваўся, баяўся.

Якуб пад сцены крэпасці не хадзіў. Ён цэлымі днямі, а, здаралася, што і ноччу, выязджаў на сваёй кабылцы ў лес ці да балота. Там гадзінамі стаяў на адным месцы, прыслухоўваўся, потым, па вядомай толькі яму аднаму камандзе, раптоўна зрываўся з гэтага месца і імчаў у іншае, дзе зноў цярпліва нечага ці некага чакаў.

Аднойчы вечарам Даніла паспрабаваў пабыць са сваім сябрам, урэшце разабрацца, чаму той так дзіўна паводзіць сябе. Ён ціха пад’ехаў да Якуба, нейкі час пастаяў побач, як і ён прыслухоўваючыся да наваколля, але хутка гэта Данілу надакучыла і ён шэптам запытаўся:

— Ты некага чакаеш?

Якуб крыху падумаў і кіўнуў.

— Калі не сакрэт — каго?

— Фон Валенрода, — прагучаў адказ, і ад таго, як былі сказаны гэтыя два словы, у Данілы на галаве зашавяліліся валасы: яму адказаў не чалавек, а нябожчык і голас яго гучаў не з вуснаў, а аднекуль з вышыні.

— І дзе ён зараз? — Даніла ўсё ж перасіліў страх.

— У нас за спінай.

Такога адказу Даніла не чакаў. Ён рэзка азірнуўся і нібы напароўся на позірк крыжака ў старадаўніх, пачарнелых ад часу даспехах. Той сядзеў на моцным кані, цела якога таксама бараніла браня, і глядзеў на іх. Такія ж, як у Якуба, пустыя і нежывыя вочы бяздоннымі праваламі віднеліся ў шчыліне яго шлема. Данілу раптам падалося, што Валенрод мог бы даўно засячы іх абодвух і, каб не трапіць пад крыжацкі меч, ён, забыўшыся пра братэрскую вернасць, рэзка ўкалоў свайго жарабца шпорамі. Конь прысеў ад болю, а праз імгненне, ламаючы кусты, імчаў да свайго лагера.