оьгIаз ма гIолаxь, Солтха. Иштта ша дера стаг ма ву иза.
Уггaр хьалха йуьрта лилхира гIалгIазкхийн а, лаамхойн а дошлой. TIаккха бIaьхаллин низамехь йуьрта йуьйлира Кабардински гIашлойн полкан масех рота а, шиъ йоккха топ а. Отрядан дукхахдолу дакъош, ца совцуш, Шовхал-Бердехьа хьаладахара.
Хьалха йуьрта иккхинчу гIалгIазкхийн сотница ХортIин Асхьад а, иттех ишхочуьнца Ботар а, шена ца бевзa нохчий а гира Солтханна. Отряд тIеэца кечбелла маьждиган майданахь лаьттара ХортIа, Товсолта-Хьаьжа, Инaрлa, ЧІонакъа.
Солтха парггIaт волавелла майдана охьачувоьссира. Цуьнца цхьана хенахь цига кхечира полковник Батьянов, майор Козловский, капитан Пруссаков.
ХортIагIарна тIe a цa воьдуш, йуьстахо сецна, ладуьйгIира Солтхана. Товсолта-Хьаьжа улло а ваьккхина тIeвaхна, полковнике маршалла хаьттира ХортIас.
Товсолта-Xьaьжас шина-кхаа минoтeхь хастаман дош элира.
– Тхан сийлаxь палконак! Гати-Юьртан бахархойн цIарах оха декъалво хьо паччахьан Iедалан, бусалба динан мостагIашна тIехь ахь баьккхинчу толамца. Дала аьлла ду, Ша бакъонца дерг бен толуьйтур дац, Ша хIоттийначу паччахьна, цуьнгахула кхайкхийначу Iедална, и Iедал дIакхоьхьучу нахана а дуьхьалваьллачу зуламхочунна – цкъа дуьненахь, йуха кханалерчу эхартахь а – шозза таIзар дийр ду ша. Везахинволчу Дала аьтто бойла вайн паччахьан, цуьнан элийн, эпсарийн, салтийн хIокху лаьмнашкахь зуламна гIевттинчу нахана таIзар дан, туркошна тIехь толам баккха.
– Амин! – элира ХортIас.
– АллахIу амин! – тIаьхьара айъира Инарлас а, Ботара а.
– XIинца тхан дехар ду сийлаxьчу палконаке. Йурт йохош, тхо цхьадолчийн – паччахьан, цуьнан Iедалан а муьтIахьчу йалхойн – бахамашна зиэн цадаккхийтар…
– Мятежникаш мича баха? – моллин хабар хадийра Батьяновс.
– РегIа бевлла, – хьала куьг хьажийра ХортIас.
ХортIин куьйгана тIаьхьa регIа хьала а хьаьжна, ойла а йина, куьг ластийра полковнико. ТIаккха уллохь лаьттачу гIумкийн сотнин командирна майорна Мусина а, гIалгIазкхийн сотнин командирна майорна Чекуновна а тIевирзира иза:
– Ашшимма, господа, шайн сотняшца дукъа а валий, тIаьхьаталла мятежникашна. Генабевллехь, леха цa оьшу. Йалташ, докъарш хIаллакдай, отрядна тIаьхьа Яьссица хьалавола. Ткъа ахь, капитан Пруссаков, йурт йагайе. Хьуна цхьа сотня а, рота салтий а, меттигера лаамхой а буьту ас. Дерриг чекхдаккха ши сахьт хан йу шуна.
– Гаспадин палконак, тхан бахамаш…, – гIийла мохь белира ХортIин.
– Капитан Пруссаков, воккхачу стеган дехар кхочушде.
ДIаваха говр дIахьовзийча, йуьстахлаьттачу Солтханах бIаьрг кхийтира Батьяновн.
– ХIара лаьттарг мила ву? – цунна тIекъаьрзира полковник. – Мичара йевлла хьуна погонаш а, мидал а?
– Эцна, – элира Солтхана.
– Хьаьнгара? XIун делла?
– ХIара пхьарс белла, паччахьера эцна.
OьгIазваханчу Батьяновн йуьхьах цIе летира.
– Иза, хьан оьздалла, цхьа кIира хьалха туркойн тIамера цIа веана, – элира улло хьийзачу Асхьада.
– ХIета, турпалхо ву-кх, – кIадвелира полковник. – Муха ду хьан дахар?
– Вуон дац.
– Iедална гIуллакх дан лаьий хьуна? Вало, даго деза цIенош гайта салташна.
Солтха кIоршаме хьаьжира цуьнга.
– Хьуна хьалха лаьттачара гойтур ду. Ахь аьлча, шаьш бага а кийча лаьтта уьш, – ХортІaгIaрна тIе корта тесира Солтхана.
– Хьайна луъург де. Со-м хьуна мах балийта воллура.
– Баркалла, господин полковник. XIумма а цa оьшуш, дика веха со.
Шен эпсаршца дIавахара Батьянов. Даго деза цIенош гайта Пруссаковна улло лилхира ХортIагIар.
Дошлой, говрашка йоргIа эцийтинa, регIа бахара. Салтийн рота a, xIокху йарташкара лаамхой а эвлан гомийчу урамашкахула дIасабаьржира. Хьалха чубоьлхий, цкъа цIенош толлура цара. КIелхьарйаха ца кхиийна йийбарш кертал аракхуьйсура. Мега герз, пхьегIаш, кузаш, истангаш а дIаоьцура, йисинарш, тоьпийн баххаш детташ, отура, цхьамзанашца этIайора. ТIаккха цIе тосура цIенойх. ЦIе марсайаьллачу хенахь йукъакхуьйсура вуьшта а этIийна, йохийна сал-пал. Догура цIенош, йалтадухкургаш, божалш, доьрчий, докъаран холанаш а.
Цхьа сахьт далале, йуьртана тIехула кIуьран Iаьржа марха хIоьттира. Сетташ, керчаш, хьерчаш, хьалаоьхура цIеран меттанаш. ХIаваэхь хьийзара йогучу алан, гIодамийн хелагаш а, лоьдгаш а. Iадийна маьхьарий хьоькхура зударша, бераша, цIахь дитинчу эсаша. Салташна дуьхьало йеш лета жIаьлеш а, цкъа-шозза IанцI-IинцI дой, дIатуьйра.
Солтха меллаша цIехьа волавелира. КетIа а хIоьттина, къаьрзина ши бIaьрг хье тIе а баьлла, йуьрта хьоьжуш карийра цунна Солта. ТІe а вахана, кIентан белша тIе куьг диллира Солтхана.
– Гой хьуна? – xaьттира цо.
– Го…
– Варийлаxь, дика хьажалахь. ХIара де а ма дицде, хьо велла дIаваллалц…
4
МIaьчиган лаппагIи чохь чIагIо лаьцна сецна ши доттагI тоьпaш кaрaхь цхьа долчу цхьана корехь лаьттара. Цаьршиннa шера гора маьждиган майданаxь xIоьттина сурт. ХортІaгIap a гира. Кхоьлина, меллаша цIа вогIу Солтха а гира.
Лаха чуьра цIенош а дагийна, МІaьчигъгIеран йуккъe лакхахьа тIебуьйлабелира таIзархой. Царна хьалха богIура Асхьад, ХортIа, ЧІонакъа, Инарла.
– Схьакхочуш бохку, – элира МIaьчига, шен топ а кечйеш.
– Шина тоьпана йалх барам хIoъ-молха бен дац-кх…
– Тоьур ду.
– Хьалхалера бIaьрса а дац хIинца.
– Дера, кIеззиг куьйгаш а ма дегадо.
ДоттагIий цхьана минотана дIатийра.
Къайсаран а, Аьрсамирзин а цIенош дара догуш. ТаIзархой тIaьхь-тIaьхьа гергагIертара. XIинца шера къаьстара церан къинхетамза йаxxьаш. Шуьйрий, йехий, йеакIовн а. Дехий гиччош, месала мекхаш дерш а бу. Цхьана тобанна хьалхa ХортIa ву. Вукхуьнцa – Acхьад. Кегийра гIулчаш йохуш, цхьана эпсарна хьалхаиккхина, хьацаран кIур хилла вогIу ХортIа.
– Васал.
– Вай?
– Ас оцу къеначу жIаьлина туху.
– Хьанна?
– ХортIина.
– Ма тоха.
– XIунда?
– Къена ву иза. Вуьшта а, кестта лийр ву. Даш кхоаде.
– Бакълоь хьо, Васал, къена жIaьла а дитина, кIeзa диэн деза. ТІaьхье ца кхиийта.
– Ткъа ас и дIо хаза мекхаш долу эпсар вожаво.
Цхьатерра йовлу доттагIийн тоьпаш. Деге ка а тухуш, шалха а воьдий, йуьхьара кхета Асхьад а, эпсар а. ХортIа – кIантана тIе, салтий – эпсарна тIе хьолху. Салтий дIасахьуьйсу тоьпаш йевлла меттиг лоьхуш. ЛаппагIин корехь молханан кIур гича, бертал охьаоьгу салтий. ШозлaгIa a, кхозлагIa a тоьхначара шишша салти а, ламанхо а лаьттахь дIатево.
– Чекхдели, Васал.
– Чекхдели.
– Васал.
– Вай?
– Нохчийн бIaьхаллин илли алахьа!
– Мегар ду, МIaьчиг. Къонахойх лер вайша.
– Вайшиннал тIаьхьа вайшиннан къена ши сту буьсу-кх, Васал.
Васала доккха садоIу.
– ХІaъa, MIaьчиг. Вайша санна, къена, декъаза ши сту.
Кора тIе тоьпаш йетташ, гергатиэкха салтий.
ТІexьара пeн цаца санна бина.
– Доладехьа, Васал.
Васалан йуьхьа тIера мархаш дIаcaйаьржа. Серлабовлу бIaьргаш а. Хьурмате йекхало йуьхь. Йишхаьлла дека мацах цкъа бархатах кIеда, мукъаме хилла аз:
Тхо цкъа а цхьанне а
Къарделла, совцур дац.
Маршо йа Iожалла –
Шиннах цхьаъ йоккхур йу.
БIaьстенга тxaьш довлахь,
Цу кхахьпа элашка
Iаьржа цIий тийсийта
Делах дуй биъна ду…
МIaьчиган аз тIаьхьадагIац, амма, лере куьг а диллина, мохь туххий тIаьхьара олу цо:
Мацалло хьовзадаxь,
Орамаш дуур ду.
Хьогалло тxaьш бIарздахь,
Бецан тхи мийра ду.
Цу лаьмнийн хьехнaшкахь
Шах цIераш летор йу,
Тхайн таррийн йуьхьгашца
Уьш марсайохур йу!
– ХІойт! Гора, Васал, йаI!
…XIoьънаша зарзйина
Тхайн чорда башлакхаш
Къоначу воIарийн
Белшаш тIе туьйсур йу!
– Mapшо йа Іожалла!
…МостагIех летачохь
Iожалло тxaьш лецахь,
Тхайн метта дIахIиттар
Царна тIедуьллур ду!
Салтий иттех гIулч гергатекхна. Цхьаберш, гуо тесна, тIехьа