Читать интересную книгу Пошукi будучынi (на белорусском языке) - Кузьма Черный

II

Зiма ў тысяча дзевяцьсот дваццатым годзе пачыналася вельмi рана. Ужо ў пачатку лiстапада станавiўся сухi холад, а пад сярэдзiну таго ж месяца нападаў змёрзлы i сцёрты ветрам на муку снег. Сухiя вятры дзьмулi да канца лiстапада. Скрозь у полi снег пазганяла ў лагчыны i прыдарожныя рыштокi. Поле асталося голае, толькi дзе-нiдзе прыснежанае, скрозь тырчэла пачарнелае ржышча i месцамi нават з крохкiм зяленiвам не з'едзенай жывёлай i высушанай марозам травы. Дзiўная пачыналася зiма ў гэтых месцах. Бярозавы гасцiнец, што iшоў цераз Сумлiчы з усходу на захад, ляжаў пад снегам, але на два крокi ў бок ад яго былi голыя палявыя прасторы з iржэўем i раллёй i жоўтыя з зеленаватым адценнем паплавы. Рэчкi цяклi пад чыстым лёдам, i праз яго свiцiлася жвiрыстае дно i багавiнне з вечным сваiм павольным рухам. Сонца свяцiла цэлымi днямi, i водблiск яго на голым полi будзiў успамiны аб былым зiхаценнi летнiх дзён. Ад Сумлiч на захад гасцiнец праходзiў праз дробны горад Нясвiж. Памiж Сумлiчамi i Нясвiжам па гасцiнцы ёсць яшчэ некалькi мястэчак, i апошняе з iх к Нясвiжу - Цiмкавiчы. На сярэдзiне ж дарогi памiж гэтым мястэчкам i Нясвiжам стаяла тады старая карчма, як i належыць ёй, з стадолай i прасторнай хатай на падлозе i з бакоўкамi. Карчма стаяла пры самым гасцiнцы на ўездзе ў сяло Кукавiчы i называлася "Кукавiцкая карчма". У першыя месяцы пасля мiру з Польшчай (зiмою 1920 i 1921 гг.), пакуль не вызначана была i не адзначана цвёрдая лiнiя гранiцы з Польшчай, гэтая карчма была тым пунктам, на якi арыентаваўся кожны, хто хацеў цвёрда дазнацца, дзе Савецкая зямля, а дзе ўладаннi Польскай дзяржавы. Калi па гасцiнцы ты ступiш ад карчмы крок на захад, дык апынiшся ў Польскай дзяржаве, а крок на ўсход будзеш на Савецкай зямлi. Тады не было яшчэ нi пагранiчнiкаў, нi пагранiчных заставаў i можа нават i цвёрда вызначанай дзяржаўнымi планамi засылкi шпiёнаў. Хто ведае з нас, простых людзей. Можа тады аб гэтым толькi пачыналi думаць у мiнiстэрскiх кабiнетах. А ўрэшце - за факты не паручуся, чаго не ведаю, таго не скажу. Такiя словы як "шпiён", "дыверсант", "кантрабандыст" тады яшчэ ў гэтай мясцовасцi не ўбiлiся ў вушы народа. Што ж наогул да эўрапейскiх народаў, то гарадскiя малатабойцы i сталявары, механiкi i слесары, шаўцы i пекары, i сельскiя земляробы ў той час або з радасцю варочалiся дадому, або яшчэ марылi аб гэтым. У нашы днi спрабавала забытаваць пропаведзь, што кожны народ любiць вайну. Горкая практыка паказала, што ваяўнiчае геройства народа нараджаецца i выпрацоўваецца не ад замiлаванасцi да рэк крывi на полi вайны, а ад неабходнасцi сцерцi з твару зямлi такую погань, якая ў нашы днi ў вобразе Гiтлера заявiла, што нармальны стан мужчыны вечна быць у вайне. Гэтая пропаведзь спазнiлася на мiльёны год. Што ж да скопiшча тых валасатых нашых продкаў, якiя яшчэ мелi пляскаты лоб i вечна ваявалi адзiн з адным, каб адзiн аднаго есцi нават без перцу i солi, то нават далучыўшы да iх усё гiтлераўскае войска, наўрад цi льга назваць усё гэтае зборышча народам. Гэтая развага мела б у тыя часы да Кукавiцкай карчмы тое дачыненне, што ў ёй тады часта падначоўвалi людзi, ваяўнiчы дух якiх абмяжоўваўся радасцю аб тым, што скончылася вялiкая вайна, якая займала паўсвету, паканчалiся меншыя войны, а ў гэтых вайна з Польшчай, а на адной шостай часцiне зямлi прагучэла на ўвесь свет "Мiр народам". Можа нарэшце хоць спакойна дыхаць льга стане! Хтосьцi, начуючы ў Кукавiцкай карчме, напiсаў у ёй на сцяне, як бы на ўспамiн тутэйшым людзям, сваё прозвiшча i слова радасцi, што варочаецца ў родны кут да блiзкiх i родных. З гэтага прыкладу пайшлi i больш тут пiсаць на карчомных сценах. За шэсць год вайны i за дзве акупацыi на гэтай бiтай дарозе перавярнулася бездань людзей. А кажуць жа, што кожны чалавек - гэта цэлы свет. Як толькi маглi ўмясцiць на сабе гэтулькi надпiсаў сцены гэтай старой будынiны! Апошнiмi днямi лiстапада месяца тысяча дзевяцьсот дваццатага года, калi сухi скавыш ламаў на гасцiнцы бярозавае голле, змятаў з поля апошнi снег i скавытаў у комiне Кукавiцкай карчмы, перад самым вечарам нейкi падарожны з такiм змучаным тварам, што на iм ужо страцiлася пячаць чалавечага воблiку, роўнай хадой iшоў гасцiнцам з захаду на ўсход. У тыя хвiлiны, калi сонца вiсела над самым лесам, ужо гатовае спусцiцца за яго, чалавек падышоў да самай карчмы i абышоў яе навокал. Уваход у карчму i ўезд у стадолу былi проста з гасцiнца. За задняй карчомнай сцяной было выгараджана жэрдкамi месца, падобнае i на двор, i на агарод. Чалавек успёрся локцямi на гэтую агароджу i так стаяў у задуме. Рыжая карова траслася з холаду i тыцкалася пысай у мерзлыя грады, дзе яшчэ аставалiся рэшткi скарэжанага на марозе капуснiку i бурачнiку. Карова шукала яды. Чалавек доўга глядзеў на яе i ўсё стаяў. Магло здавацца, што яму вельмi соладка стаяць на холадзе. Яно i можа быць, бо кожны яго рух сведчыў, што ён быў такi змучаны, што яму соладка было стаяць у нерухомасцi. Можа чалавек крыху адпачыў стоячы, бо праз нейкi час вочы яго як бы ажывiлiся, i, як бы развясельваючы сам сябе, ён сказаў:

- Усё на тым самым месцы, i карова тая самая. Дай жа Божа, каб i дома ўсё было ў шчасцi i радасцi. Ах, Божа мой, Божа, колькi было бадзяння i пакуты. Жартачкi - цэлыя гады! - Ён уздрыгануўся, адарваўся ад плота i рушыў у карчму праз чорны, цi заднi, ход з агарода. Здавалася, што ў гэтым чалавеку няма i кроплi крывi. Твар худы i выцягнуты нос. Здавалася, што скура на твары хутка стане празрыстая, як шкло, i праз яе льга будзе ўбачыць чалавека ў сярэдзiне. Кароткае шчацiнне выстрыжанай барады тырчэла ва ўсе бакi, а адзежа - адкуль толькi ён мог i назбiраць яе?! На нагах падшытыя кавалкамi скурата лапцi. Нагавiцы нямецкiя, салдацкiя i вылатаныя дзесяткамi рознакаляровых кавалачкаў. Кароткая вопратка, можа нават i на ваце, цывiльная, з плеч простага чалавека, якога-небудзь рабочага або панскага парабка, мiжнацыянальнага i разам - няпэўнага выгляду, падпяразаная вяроўкай. А шапка - рэшткi польскай канфедэраткi: без казырка, з адарванымi рагамi i залатанымi дзiрамi на месцы iх. Пад гэтым падабенствам галаўнога ўбрання на галаву была закручана i закрывала вушы нi то хустка, нi то ручнiк, брудны i дзiравы. Усё гэта тырчэла гузамi i камякамi на чалавечай галаве.

Гэты чалавек увайшоў у карчомную кухеньку, дзе ў адзiноце сядзеў за сталом, у адных споднiках i чорнай камiзэльцы, стары карчмар, падобны да Майсея. Ён браў з талеркi вывараныя косцi i абсмоктваў iх. Чалавек згроб з галавы канфедэратку з дзiравым ручнiком, пацёр вушы i прывiтаўся з карчмаром:

- Здароў, Шымха! Жывеш? Можа i пазнаеш мяне. Не пазнаеш? З Сумлiч. Бывала, калi вязу што або каго ў Нясвiж, дык заўсёды начаваў або папасваўся ў цябе. Не пазнаў?

- Чаму не! Сумлiцкi Нявада. Але ж вайна з цябе i штуку вырабiла! Нi да кога i сам да сябе ты цяпер не падобен. Адкуль жа ты i куды iдзеш?

- А ты як жыў?

- Як жыў! Усяго бывала. Тут жа i немцы былi, i палякi былi... А кожны ж прышэлец iдзе на чужую зямлю не на тое, каб што-небудзь прынесцi ёй, а каб сабе з яе ўварваць. А цяпер жа не канец яшчэ. Я апынуўся ў шчылiне памiж дзвюма дзяржавамi. Стадола i хата стаяць на савецкай старане, а града з рэдзькаю пры хаце i прызба пад вокнамi - гэта Польшча. Я яшчэ чакаю, што хлеў, дзе стаiць карова, будзе абвешчан нямецкiм, а унь тая бяроза на гасцiнцы ангельскай. Я табе зайздрошчу. Адкуль бы ты нi iшоў, то ты iдзеш у свае Сумлiчы. А калi нават твая там хата i згнiла дарэшты, ты ўсё роўна iдзеш дадому. А мне трэба адсюль выбiрацца. Цяпер жа рэвалюцыя. Ты набярэш зямлi i паставiш хату. Ты адпакутаваў на вайне, але тваё шчасце прыйшло да цябе. А я праз усё жыццё збiраўся ехаць за мора ў Амерыку, а цяпер позна... Адкуль ты iдзеш?

- Iду з нямецкага палону.

- Што ж ты так запазнiўся? Унь адзiн кукавiцкi даўно ўжо як дома.

- Мала што, той можа з прычыны мiрнага дагавору, а я з лагера ўцёк яшчэ да мiру з немцамi. Да Польшчы дабраўся, а з Польшчы ледзь выбраўся. У лагерах цяжка было выжыць, але i палякi такiя заядлыя, што разоў некалькi ў турму саджалi, калi лавiлi на дарозе. Лiчылi мяне за нейкага такога, хто хоча згубiць iх уваскрослую дзяржаву. Так усё i дапытвалi мяне - а цi не маю я намераў пусцiць на паветра цэлую дзяржаву! А Божа мой! Нашто мне Польская дзяржава?! Яна мне патрэбна не больш, як Англiя разам з Францыяй, Амерыкай i Турэччынай у прыдачу. Бойцеся, кажу, Бога! Пазбiрайце вы, кажу, золата з усяго свету, зрабiце з яго трон, пасадзiце на яго мяне кiраваць паўсветам, а каб увесь свет выхваляў мяне, дык я перад вамi буду прасiцца i малiцца: пусцiце, калi ласка, дайце мне шчасце спаўзцi з гэтага трона: я колькi год жыта не сеяў, кала нават не зачасаў, у кузнi каня не каваў, у млыне мукi не малоў, раллi не нюхаў, ботаў не мазаў, капусты не сёрбаў, не наслухаўся ўволю, як пеўнi спяваюць, як людзi па-людску гавораць. (Вочы яго пачырванелi.) А ў мяне ж у Сумлiчах асталася адна як ёсць малая Волечка. Што яе ўжо на свеце даўно няма - гэта ўжо няма чаго i казаць.

- Бог дасць, нейк выкiдалася.

- Як!? Пакiнуў адну ўжо колькi год таму! Дзiця горкае!

- Пройдзем далей адгэтуль. Прыйдуць дзеўкi - дадуць табе гарачага есцi, тады будзеш спаць да ранiцы. Дарога яшчэ табе вялiкая.