Читать интересную книгу На ўсякім свеце - Уладзімір Някляеў

- Вядома, не бяда, - зашчабятала ўзрадавана і праз тое, што ён усміхнуўся, і праз тое, што гаворку падтрымаў, хоць ён проста падуманае ўголас сказаў, Ганя. - Дзякуй Богу, што сам жывы... - і Стась спыніў яе, руку на руку паклаўшы: “А ты думаеш, я жывы?..”

Як яна за руку ягоную ўхапілася! Як прыціснулася шчакой і загаварыла хутка, час ад часу захлынаючыся словамі, нават не словамі самімі, а тым, што за імі было, што яе перапаўняла, удзячная яму, што ён яе слухае і, здаецца, разумеее, ці хоча зразумець, упершыню ў жыцці хоча зразумець, хоць Стась нічога не хацеў - так стаміўся паміраць і ўваскрасаць, а Ганя гаварыла, гаварыла, гаварыла...

- Калі я папрасіла, каб ты ўзяў мяне ў Карані, бо змучылася ўся, паразмаўляць хацела, а ты не захацеў, я так ускрыўдавала, што падумала... ды не падумала нават, пажадала... так моцна, як калісьці жадала, каб ты быў, цяпер пажадала, каб цябе не стала, каб я праз цябе не мучылася болей, каб ты забіўся па дарозе пад Суцькавам ці Багушамі, а потым... потым, гадзіны праз дзве, як ты паехаў, нешта такое са мной сталася, як душу з мяне вынялі, нібы я памерла... і зразумела, паміраючы, што гэта праз цябе... што гэта ты памёр, забіўся па дарозе ў Карані, як я таго пажадала... і такі жах мяне агарнуў, жудасць такая!.. бо ўжо няма з чым жыць, няма чаго жадаць... бо ўсё, чаго жадала, было звязанае з табой, а цяпер - што?.. нічога!.. апошняе жаданне спраўдзіў Бог - і я ўзмалілася:

Госпадзі! Стасю мой! Я ж не таго, зусім не таго жадала! Усё жыццё я ха­цела ашчаслівіць цябе, а ты не хацеў быць такім шчаслівым, як я хацела, дык што ж... Жыві, як хочаш, толькі жыві! Госпадзі, няхай ён жыве, ажыві яго, калі ён памёр! Госпадзі, забяры мяне замест яго, хоць як забяры, нават праз пакуты, калі грэх на мне, заклінаю цябе, Божа, я так яго кахаю!.. І я пажадала гэтага мацней, куды мацней, чым пажадала тваёй смерці... мацней, чым калі-небудзь чаго-небудзь жадала... і як нехта сказаў мне... не ведаю нават, сказаў, ці гэта неяк іначай было... але як пачула я спачатку, што ты забіўся, гэтак пачула пасля, што ты ажыў... і ўбачыла цябе, ясна ўбачыла спачатку ў магіле... прычым, не аднаго, а з братам тваім стрыечным, і падумала, што ты падвозіў яго ў Карані, а пасля ўспомніла, што яго даўно няма... і ўбачыла цябе ўжо аднаго ў пабітай машыне каля Багушоў, кінулася на аўтастанцыю, якраз маршрутка была, і па дарозе малілася і прасіла, заклінала, і ўсю ноч цябе чакала, чакала, чака...

Ганя заснула на ягонай руцэ.

Ён падняў яе, паклаў на канапу каля вакна, якое ўжо ружавела сонцам, што яшчэ не ўзышло. Ціха-ціха набіралася ім ранішняя хата: люстэрка ў дзверцах старой, яшчэ польскага часу шафы; карціна з ускрайкам Багушоўскага лесу і жанчынай на лугавіне пры ўзлеску, пра якую Стась заўсёды думаў, што гэта ягоная маці; абраз у чырвоным куце, перад якім Стась укленчыў, памаліўся і рушыў на могілкі.

Па дарозе падвярнуў да бліндажа. Ніхто не зірнуў на яго з амбразуры, не знайшлося ў бліндажы ніякай зброі. Ніякай, апроч дзіды. Можна было падумаць, што гэта ён сам і прынёс дзіду ўночы, а болей тут і не было нічога, калі б пад амбразурай не стаялі адна на адной дзве пустыя скрыні, а на верхняй не ляжала мапа. З чырвонымі, сінімі, зялёнымі і жоўтымі стрэлкамі на ёй...

“Маргер! - паклікаў Стась. - Маргер, ты тут? Ты не пакінуў Карані, Маргер?”

У бліндажы ледзь зварухнулася і зноў застыла бетонная цішыня. Стась склаў мапу і сунуў яе ў кішэнь пінжака, дзе ляжаў нядаўна ліст Мацея да Бога.

Цераз лагчыну прайшоў на клады. Маці ўсё ж прыбрала магілы, сваю і бацькаву, хоць той і сварыўся з ёй праз гэта. Прыбранымі выглядалі і надмагіллі дзеда Яся і бабы Алімпы, прадзеда Марка і прабабы Ганны. На тым родныя магілы канчаліся, ранейшых пахаванняў не было, бо ў час Першай сусветнай вайны клады аказаліся на лініі фронту і былі так пераараныя рускімі і нямецкімі снарадамі, што касцей было не сабраць, а тым больш распазнаць, дзе чыя косці. Беларускія, польскія, літоўскія...

З высокіх могілкаў, з аднаго з сямі пагоркаў, на якіх раскінуліся Карані, быў добра відаць парушаны той жа вайной Каранёўскі замак. Некалі, займеўшы нечаканыя грошы, ён надумаў аднавіць замак, легендамі і казкамі якога поўнілася ягонае дзяцінства. Стварыў фонд, запрасіў у Карані палякаў, літоўцаў. “Дзякуй, - сказаў, сустракаючы гасцей, - што згадзіліся дапамагчы нам узняць з руінаў нашу гісторыю...” - і яны, не даўшы яму дагаварыць тое, што ён хацеў сказаць, што гэта “не толькі наша, але і ваша гісторыя...” - адразу ўскочылі: “Гэта наш замак!”

“Я тут нарадзіўся, а вы мне... - пачаў ён скрозь сціснутыя зубы, але стрымаўся. - Добра, - сказаў, - ваш дык ваш”. І павёў гасцей да руінаў, да цаглінаў і камянёў: “Калі гэта ваша, забірайце! Цягніце каменне ў

Вільню, у Варшаву! А я тут свайго нацягаю. І сваё ўздыму на гэтых руінах! І яно ў мяне будзе не камянямі, а гісторыяй! А ў вас гісторыя будзе гэтымі камянямі!..”

Болей пра тое, чый гэта замак, госці не заікаліся. Але ўсё адно з аднаўленнем нічога не выйшла. У тым часе, у якім Стась надумаў гэта зрабіць, патрэбныя былі не замкі, а замкі.

Казкі і легенды Каранёўскага замка былі для яго не адно гісторыяй. Яны былі такою ж рэальнасцю, як свет наўкол яго і ў ім, а іх героі заўсёды былі для яго жывымі. Як і ўсе, хто сяліўся некалі на сямі каранёўскіх пагорках, намытых сто пяцьдзясят мільёнаў год таму сусветным акіянам.

“Усе жыццё - сусветны акіян, - думаў Стась сярод родных магіл, гледзячы на замак, на Юр’еву, Перунову, Літвінаву, Вялесаву, на Крывую гару... - І акіян гэты плешчацца, уздымаючы глыбінныя, перамешваючы іх з верхнімі, хвалі. Што ў ім былое, што цяперашняе, што будучае? Усё ў адным.

Вось што ёсць мінулае? Гэта не тое, што было, а тое, што засталося. Таму мінулага няма. А значыць, няма й смерці. І няма мёртвых. І не з мёртвымі быў ён увесь дзень і ўсю ноч, а з тымі, хто ў глыбінях акіяна...

Смерць - тое самае, што жыццё, толькі названае іншым словам. Вунь Ганя займаецца старажытнымі мовамі і кажа, што ў некаторых з іх жыццё і смерць нават называліся адным словам. І зямля называлася гэтаксама, як неба...”

Ён успомніў, як аднойчы, калі было яму гадоў сем, так, перад самай школай, вырашыў да неба дайсці. Гэтак яно было блізка, абступленае гарамі з пагоркамі. І ён пайшоў з гары на гару, з пагорка на пагорак. Рушыў з самай раніцы, ледзь світала, а ўвечары, калі цямнела, прыйшоў на тую ж гару, з якой рушыў.

“Дзед? - спытаў ён пазней, калі падрос. - Скажы: так заўсёды? З якой гары пойдзеш, на такую й прыдзеш?”

“Так, - сказаў дзед. - Але выбірай вышэйшую”.

“Каб даўжэй ісці?”

“Не. Ісці ўсё адно адзін дзень. Каб вышэй”.

“Навошта, калі ўсё адно адзін дзень?”

“Каб бліжэй да Бога”.

“Бог толькі вышэй?”

“Так. Толькі ў вышыні”.

“Ніжэй Яго няма? Тых, хто ніжэй, Ён пакінуў?..”

- Ты чаму мяне пакінуў? - падышла нячутна, прытулілася да ягонай спіны Ганя. - Вярніся да мяне. Так усё хутка, так нядоўга...

Так. Адзін дзень з раніцы да вечара. З пагорка на пагорак.

- А калі б доўга?

Яна ўздыхнула.

- Гэта не пра нас. Колькі каму ні жыць - мы ўсе паміраем заўтра.

Слова ў слова тое, што маці казала.

- Ты размаўляла з ёй?

- Так, - сказала Ганя, не спытаўшы, з кім. - Яна прыходзіла.

- Калі?

- Пакуль вы па бліндажах лазілі. Бліноў табе напякла. І папрасіла, каб я цябе чакала. Што ты вернешся.

- Папрасіла?

- Папрасіла.

- Да цябе?

- Не. Так яна не казала. Проста вернешся.

Ён павярнуўся да яе - яна была з кветкамі, па якія схадзіла ў машыну. Яны абняліся і стаялі доўга, абняўшыся, сярод магіл, да якіх у небе, якое называлася некалі гэтаксама, як зямля, плыў ад царквы высокі звон: дзя- ды, дзя-ды, дзя-ды...

- Ты вярнуўся?.. - ціха спытала Ганя, калі звон праплыў над кладамі да Магерава поля, і Стась не адказаў нічога, бо сам не ведаў, вярнуўся ці не? І Ганя не ведала, ці так ужо ёй, яму, ім абодвум трэба адно да аднаго вяртацца. Хутчэй яна проста чаплялася за мінулае, як звычайна за яго чапляюцца, калі не відаць будучыні. Рабіць у мінулым ім не было чаго, але нешта ж трэба было рабіць - і яны паклалі на магілы кветкі.

- Пайшлі бліны есці, - узяў ён Ганю пад руку і павёў з могілкаў. - Паснедаем і паедзем. Мне яшчэ ў Багушы вяртацца.

Паснедаўшы і зачыніўшы хату, пайшлі да машыны цераз Крывую гару, на вяршыні якой каля Гаспадар-каменя Ганя раптам укленчыла, прыпала да зямлі.

- Не грыміць там нічога, не енчыць ніхто. Ніякае не пекла. І чароўны свісток ты не знайшоў. Ты пра яго спытаўся ў дзеда?

Госпадзі! Усю ноч з ім быў не толькі дзед Ясь, усе продкі былі, а ён пра свісток і не падумаў. Не спытаў хоць бы пра тое, што будзе, калі ў яго тры разы свіснуць?..

- Пад ногі глядзі, - дапамог ён падняцца Гані. - Можа, якраз сёння і знойдзем. І свіснем тройчы, каб паглядзець, што будзе.

- А што можа быць, як ты думаеш?

- Не ведаю. Мацей ведае, калі не памёр.

Ганя атрэслася ад лісця з травой.

- Скуль яму ведаць. А калі й ведае, дык што толку. Калі свістка няма.